تەنیا لە دوو ساڵی رابردودا، زیاتر لە چوار هەزار دۆسیەی تەڵاقدانی ژنانی خوار تەمەنی 15 ساڵی لە عیراق تۆماركراوە، كە زۆرینەیان لە موسڵ بووە و كەركوكیش لە ریزبەندی ئەو پارێزگایانەدایە كەمترین حاڵەتی تێدایە.
دادگاكانی عیراق، بەبێ هەرێمی كوردستان، لە ساڵانی 2020 و 2021ـدا زیاتر لە چوار هەزار و 92 دۆسیەی تەڵاقدانی ئەو ژنانەیان تۆماركردووە كە تەمەنیان نەگەیشتۆتە 15 ساڵ، ئەوەش لە هۆكارە سەرەكییەكانی بەرزبونەوەی رێژەی جیابونەوەیە، وەك لە راپۆرتێكی ئەنجومەنی باڵای دادوەریدا هاتووە.
بەپێی ئەو ئامارانەی لە راپۆرتەكەدا ئاماژەیان پێكراوە، ژمارەی حاڵەتەكانی تەڵاقی ژنانی خوار 15 ساڵ لە ساڵی 2020ـدا هەزار و 498 دۆسیە بووە و لە ساڵی 2021ـدا بەرزبۆتەوە بۆ دوو هەزار و 594 حاڵەت.
لەسەر ئاستی عیراق، پارێزگای نەینەوا (موسڵ)، پلەی یەكەمی ریزبەندی لە ژمارەی تەڵاقدانی ژنانی خوار تەمەنی 15 ساڵی گرتووە بە هەزار و 155 حاڵەت، بەوپێیەی 442 تەڵاق لە ساڵی 2020 و 713 تەڵاقیش لە ساڵی 2021ـدا تۆماركراوە.
حەسەن جەلوب، دادوەری دادگای باری كەسێتی لە موسڵ دەڵێت "سەرباری گەشەسەندنی كۆمەڵگەكان، بەڵام لە عیراق هێشتا بەدەست هاوسەرگیری پێشوەختەوە دەناڵێنین، ئەوەش بەهۆی دابونەریتەكانەوە" ئەو رەخنەشی لەو تێڕوانینە باوەی كۆمەڵگە هەیە كە پێیوایە پرۆسەی هاوسەرگیری داهاتویەكی مسۆگەرە بۆ ژنان.
لە بارەی هۆكارە سەرەكییەكانی تەڵاق، جەلوب پێیوایە بارودۆخی دارایی رۆڵی سەرەكیی و راستەوخۆی لە ناكۆكی نێوان هاوسەرەكاندا هەیە، لەگەڵ ئەوانەشدا ئاستی رۆشنبیری و نەگونجانی بیركردنەوە لە هۆكارەكانی دیكەن، بەوپێیەی تەمەنیان بچوكە، جگە لەوەی گەشەسەندنی خێرای كۆمەڵگە و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و ناپاكی هاوسەرگیری بەشێوەی ئەلیكترۆنی، دەبنە هۆی دروستكردنی گرژی و ناكۆكی لە نێوانیاندا.
"كرانەوەی كۆمەڵایەتی و كۆمەڵگە دوای ئازادكردنی شارەكە لە داعش.. رۆڵی لە زیادبونی حاڵەتەكانی تەڵاقدا هەبوو" ئەو دادوەرە سەبارەت بە زۆری ژمارەی تەڵاق لە موسڵ، وای وت.
(كەركوك ناو) پێشتر چەندین بەدواداچون و بنكۆڵكاری دەربارەی هەڵكشانی هاوسەرگیری پێشوەختە لە موسڵ و پارێزگای نەینەوا و ناوچەكانی دیكەی جێناكۆك بڵاوكردۆتەوە.
دادوەری دادگای باری كەسێتی لە موسڵ دەڵێت پەیوەندی نێوان هاوسەران وەك جاران نەماوە و سادەترین هۆكار دەیانگەیەنێت بە تەڵاق، "زۆرێك لە هۆكارەكانی تەڵاق سەیر و سەمەرەن، بۆ نمونە ژنە مامۆستایەكی زانكۆ پەیوەندی لەگەڵ شۆفێرێكی تاكسی دروستدەكات كە ئاستی ئەكادیمی نییە و لە هاوسەرەكەی خۆی كە لە هەمان زانكۆ مامۆستایە، جیادەبێتەوە".
حەسەن جەلوب باسی لەوەكرد دەسەڵاتی دادوەری هەوڵی خۆیانداوە بۆ كەمكردنەوەی ژمارەی تەڵاق، لەكاتی ئامادەبونی هاوسەراندا و پێش جیابونەوە، دادگا رەوانەی نوسینگەی توێژەرانی كۆمەڵایەتییان دەكات تا هۆكاری ناكۆكییەكانیان تاوتوێ بكات و لە یەكترییان نزیكبكاتەوە، دواتر وادەی دادبینی دادەنرێت و لەوێش دادوەر ئامۆژگارییان دەكات بۆ ئەوەی پەیوەندییەكەیان چاكبكەنەوە و پێكبێنەوە.
بەپێی ئامارەكانی ئەنجومەنی دادوەری لە دوو ساڵی رابردوودا، كەمترین ژمارەی تەڵاق لە موسەنا بووە كە دوو حاڵەتە، ئینجا لە كەركوك حەوت حاڵەت و لە زیقاریش هەر حەوت حاڵەتی تەڵاقی ژنانی خوار تەمەنی 15 ساڵ تۆماركراوە.
لە پارێزگای دیالە تەڵاقی ژنانی خوار 15 ساڵ لەو دوو ساڵەی رابردودا گەیشتۆتە 532 حاڵەت، لە سەڵاحەدین تەنیا 23 حاڵەت هەبووە، لە كەرخی بەغدا 254 حاڵەت و لە بەری رەسافە 621 حاڵەت تۆماركراوە، هەروەها لە ئەنبار 109 حاڵەت، لە بەسرە 195 حاڵەت، لە بابل 405 حاڵەت، لە واست 79 حاڵەت، لە میسان 235 حاڵەت، لە نەجەف 138 حاڵەت، لە كەربەلا 242 حاڵەت و لە قادسیە 144 حاڵەتی تەڵاق تۆماركراوە.
دادوەر جەعفەر مالیكی، كە وردبینی لە دۆسیەكانی باری كەسێتی لە ناوچەی سەدری بەغداد دەكات، وتی "لە دۆسیەیەكی جیابونەوەدا كچە مێردمنداڵێك لە بەردەممدا وەستا كە جیاوازی تەمەنی نێوانیان لەگەڵ هاوسەرەكەیدا 37 ساڵ بوو، كاتێك پرسیارم لێكرد بۆچی بەو هاوسەرگیرییە قایل بووە، وەڵامەكەی پەشیمانی بوو"، لەكاتێكدا زۆرجار منداڵیش لە نێویاندایە و پەروەردەكردنیان بەهۆی جیابونەوەوە دەكەوێتە ئەستۆی باپیرە و داپیرە.
به‌پێی یاسای باری كەسێتی ژماره 188ـی ساڵی 1959ـی هه‌مواركراو لە عیراق، له بڕگه‌ی 1ـی مادده‌ی 7ـدا مه‌رجه كچ 18 ساڵی ته‌واو كردبێت بۆ هاوسه‌رگیری، به‌ڵام له بڕگه‌ی 1ـی مادده‌ی 8ـی هه‌مان یاسادا هاتووه؛ له‌كاتی هاوسه‌رگیرییدا 15 ساڵی ته‌مه‌نی پڕكردبێته‌وه ئه‌وا دادوه‌ر ده‌توانێت رێگه‌ی پێبدات ئه‌گه‌ر ده‌ركه‌وت له‌روی جه‌سته‌ییه‌وه شیاوه، ئه‌وه‌ش دوای ره‌زامه‌ندی به‌خێوكه‌ر، له‌بارێكدا به‌خێوكه‌ر ره‌زامه‌ندی نیشان نه‌دات، دادوه‌ر واده‌یه‌كی بۆ داده‌نێت و گه‌ر له‌و ماوه‌یه‌دا هۆكارێكی بڕاوپێهێنه‌ری نه‌بوو بۆ رێگری، ئه‌وا ره‌زامه‌ندییه‌كه‌ی دادوه‌ر بۆ هاوسه‌رگیرییه‌كه كاری پێده‌كرێت.
له بڕگه‌ی دوه‌می مادده‌ی 8ـی یاساكه‌دا، باس له‌وه‌كراوه هه‌ر كه‌سێك ته‌مه‌نی 15 ساڵی ته‌واو كردبێت، ئه‌گه‌ر پێویستی زۆر هه‌بێت بۆ هاوسه‌رگیریییه‌كه‌ی، ئه‌وا ره‌زامه‌ندی پێده‌درێت له‌لایه‌ن دادوه‌ره‌وه به مه‌رجی ئه‌وه‌ی باڵغ بێت و له‌رووی جه‌سته‌ییه‌وه شیاو بێت.
دادوەری دادگای باری كەسێتی ناوچەی سەدر دەڵێت دەركردنی ئەو بڕگە یاساییە بۆ گونجاندنی بووە لەگەڵ شەریعەتی ئیسلامی كە پێگەیشتن و باڵغبونی كچ و كوڕی بۆ كاتی هاوسەرگیری داناوە، بەڵام كاتی هەمواركردنەوەی هاتووە تا كۆتایی بە هاوسەرگیری پێشوەختە بهێنرێت.
"بارودۆخی كۆمەڵایەتی ئێستا گونجاوە بۆ هاوسەرگیری مێردمنداڵان، زۆرینەی هاوسەرەكانی ئەو تەمەنەش باری داراییان لاوازە و ئامادەنین بۆ دەستكەوتنی كار بەهۆی بچوكی تەمەنیانەوە و داهاتیان بژێوی خێزان پڕناكاتەوە، لەكاتێكدا بارودۆخی كۆمەڵایەتی دەبێتە پاڵنەری هاوسەرگیری پێشوەختەی خزم و كەسانی نزیكی یەكتری، هەندێكیش لە چینە هەژارەكانی كۆمەڵگە بەو هاوسەرگیرییە لە هەژاری هەڵدێن، بە تایبەت لەڕێی بەشودانی كچان ... كە زۆربەی جاریش بەهۆی لاوازی هۆشیاری و نەبونی دەرفەتی پێویست بۆ فێربون و لێكتێگەیشتن، ئەو هاوسەرگیرییانە بە زوویی بە تەڵاق كۆتاییدێت" جەعفەر مالیكی وای وت.
به‌پێی به‌دواداچونه‌كانی یونیسێف؛ ئه‌و كچانه‌ی به‌ر له 18 ساڵی هاوسه‌رگیرییان پێده‌كرێت، زیاتر له هه‌ر كه‌سێكی تر روبه‌ڕوی توندوتیژی، هه‌ڕه‌شه و كێشه‌ی ته‌ندروستی ده‌بنه‌وه.
ساڵانه له جیهاندا، ده‌وروبه‌ری 12 ملیۆن كچ له خوار ته‌مه‌نی 18 ساڵییه‌وه هاوسه‌رگیری ئه‌نجامده‌ده‌ن، به‌پێی ئامارەكانی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان، كە زۆرینه‌ی ئه‌و ژمارەیەش ده‌كه‌وێته خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاسته‌وه.
