پەین و مەوادی كیمیایی پێویست بە جوتیارانی مەخمور ناگات، كە یەكێكە لە دەوڵەمەنترین قەزاكانی پارێزگای نەینەوا بۆ بەرهەمهێنانی دانەوێڵە. ئەوەش هاوكاتە لەگەڵ وەرزی دەستپێكردنی چاندنی گەنم و جۆ.
بەو هۆیەوە و تەنیا لەم مانگەدا دوجار جوتیارانی قەزاكە دژی رێگریكردن لە هێنانی پەین، مەوادی كیمایی و بنەتۆ لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ قەزاكە خۆپیشاندانیان كردووە.
كرۆكی كێشەكە ئەوەیە، وەزارەتی كشتوكاڵی عیراق لە 20ی تشرینی دووەمی 2022ەوە گواستنەوە و مامەڵەكردنی هەموو پەینێكی كیمیایی لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ پارێزگاكانی عیراق راگرتووە، بۆ ئەوەش وەزارەتی ناوخۆی سەرپشككردووە لە سزادانی سەرپێچیكارانی بڕیارەكە.
تا دوو هەفتە لەمەوبەر جوتیاران بەڕێگای "قاچاغ و بەرتیلدان" دەیانتوانی پەین و مەوادی كیمایی لە هەرێمی كوردستانەوە بگەیەننە مەخمور لە پارێزگای نەینەوا، بەڵام حكومەتی عیراق بازگە و رێگا لاوەكییەكانی توندتر كردۆتەوە، ئەوەش وایكردووە بەڕێی قاچاغیش پەین نەگاتە جوتیاران.
زیوەر حاجى رۆستەم، خاوەنی 850 دۆنم زەوی كشتوكاڵییە لە مەخمور، وتی "ئێستا كاتی چاندنە، بەڵام نە بنەتۆم هەیە نە پەین، پێویستم بە 50 تۆن پەینە لەگەڵ 60 تۆن بنەتۆی گەنم، ئێستا پەیدای نەكەم بەكەڵكم نایات".
لە سنورى مەخمور زیاتر لە 500 هەزار دۆنم زەوى چاندن هەیە كە 190 هەزاری بەراوە و دابەشبون بەسەر سێ هەزار جوتیار.
قەزاكە كە یەكێكە لە ناوچه‌یه‌كی جێناكۆك بەپێی دەستوری عیراق و ده‌كه‌وێته باشوری خۆرهه‌ڵاتی موسڵ، یەكێكە لە قەزا دەوڵەمەندەكانی پارێزگای نەینەوا لە بەرهەمهێنانی گەنم، ئەمساڵ 200 هەزار تۆن بەرهەمی گەنمی هەبوو.
سیروان جەمیل، بازرگانێكی بنەتۆ و پەینە لە مەخمورهاوكات خاوەنی 200 دۆنم زەوییە لە هەمان قەزا، وتی "بەر لە دوو هەفتە لەمەوبەر بازگەکەى حکومەتى عیراق لەبەرامبەر هەر ئۆتۆمبێلێکى بارهەڵگر (بنەتۆ یان پەین) 600 دۆلار بۆ 700 دۆلاریان وەردەگرت، بەڵام حكومەتی عیراق ئێستا رێگەنادات، چونكە بڕیاری وەزارەتی كشتوكاڵ هەیە كە ئەوە رێپێنەدراوە".
بەپێی رێنماییەكانی وەزارەتی كشتوكاڵی عیراق، جگە لە سەمادی یۆریا و پەینە قەدەغەكراوەكانی تر، هەموو پەینەكانی تر دەتوانرێت لە دەرەوە هاوردەی عیراق بكرێت، بەو مەرجەی مۆڵەتی هاوردەكردنی بدرێت، بەڵام گواستنەوەی لە دەروازەكانەوە تاوەكو كۆگاكان بە چاودێری دەزگای ئاسایشی نیشتیمانیی و فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكان دەبێت.
هەر بەپێی رێنماییەكان گواستنەوەی پەینەكان لە كۆگاكانەوە بۆ كێڵگە كشتوكاڵییەكان بە چاودێری ئاسایشی نیشتیمانی دەبێت. بەڵام گواستنەوەی هیچ جۆرە پەینێك لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ پارێزگاكانی عیراق رێپێدراو نییە.
راسپاردنی ئاسایشی نیشتیمانی بۆ ئەو مەبەستە پەیوەندی بە دۆسییەی ئەمنییەوە هەیە، چونكە هەندێك لە مەوادە كیماییەكان كە بۆ كشتوكاڵ بەكاردەهێنرێت، لە هەمانكاتدا دەتوانرێت لە دروستكردنی بۆمب و تەقەمەنیدا بەكاردەهێنرێت و بە مەوادی "مەترسیدار" ناودەبرێن.
ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق لە 28ی شوباتی رابردوو لە كۆبونەوەیەكدا بەشێك لەو مەرج و رێنماییانەی گۆڕی، لەوانە رێگه‌دان به‌هاتنی كیمیایی (یۆریا و داب) له هه‌رێمی كوردستانی عیراقه‌وه به رێگای خاڵی پشكنینی به‌نداوی موسڵ بۆ موسڵ و بازگەی داره‌مان بۆ كه‌ركوك، ئەوەش به‌پێی رینماییه‌كانی كارپێكراو.
سیروان جەمیل وتی "پاساوێكی تری وەزارەتی كشتوكاڵ ئەوەیە گوایا قاچاغی بە بنەتۆوەوە دەكرێت... هەروەها ئەو پەینانەی ئێمە هاوردەی دەكەین لە جۆری مەرەكەبە كە بۆ تەقینەوە بەكارناهێنرێت، بەڵام پەینی جۆری شەكرە بۆ تەقینەوەش بەكاردێت و ئێمە بازرگانی پێوە ناكەین".
پاساوێكی تری وەزارەتی كشتوكاڵ ئەوەیە گوایا قاچاغی بە بنەتۆوەوە دەكرێت
ئەو بازرگانە دەڵێت 45 تۆن پەین جۆری مەرەكەبی لە ئوردنەوە كڕیوە و لە هەموو بازگەكان مۆڵەتی هەیە تا هاتۆتە هەرێمی كوردستان، بەڵام ئێستا رێگەی نادەن بیباتە مەخمور.
مه‌خمور، له دوای 2003ه‌وه له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌وه ئیداره ده‌درا، به‌ڵام له روداوه‌كانی 16ی ئۆكتۆبه‌ری 2017ه‌وه، دۆسیه‌ی ئه‌منیی و ئیداری له‌ژێر ده‌ستی حكومه‌تی عیراقە.
حكومەتی عیراق خۆی ساڵانە پەین و بنەتۆ بەسەر جوتیاراندا دابەشدەكات، بەڵام گرفتەكە وەك جوتیاران دەڵێن ئەوەیە كاتێك دابەشی دەكات درەنگە و سودی نییە، لەگەڵئەوەشدا بڕەكەی بەپێی روبەری زەوییە كشتوكاڵییەكان نییە.
بۆ نمونە زیوەر حاجى رۆستەم، وتی "ساڵی رابردوو حكومەت 20 تۆن بنەتۆی پێدام، لەكاتێكدا من 60 تۆنم چاندووە". بەپێی پێوەر هەر دۆنمێك زەوی پێویستی بە 65 كیلۆ بنەتۆ هەیە.
بەپێی وتەی لێپرسراوانی كشتوكاڵی و وتەی جوتیاران، هەندێك كات حكومەت دان بەو روبەرە زەوییەی جوتیاراندا نانێت كە دیاریكراوە، بۆیە بڕی كەمیان بەسەردا دابەشدەكات، بەڵام بۆ (كەركوك ناو) رون نەبوو ئایا ئەو روبەرە لە بنەڕەتدا كێ دیاریكردووە، دواینجار كەی روپێوی كراوە.
زێوەر وتی "كێشەیەكی تر ئەوەیە كاتێك حكومەت دەرمان دابەشدەكات رەنگە گەنمەكە توشی نەخۆشی بوبێت، بەوەش فریای چارەسەر ناكەوین... بۆیە لەگەڵ دەستپێكردنی وەرزی چاندن خەمی حۆمان دەخۆین، بەڵام ئەوەتا رێگەنادەن خۆشمان خەمی خۆمان بخۆین".
رەبیع یوسف ئەلیاس، بەڕێوەبەری كشتوكاڵی نەینەوا لە ساڵی 2022دا لە چاوپێكەوتنێكی (كەركوك ناو)دا وتی "لەدوای كۆتاییهاتنی دەسەڵاتی "دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام - داعش"ـەوە، جوتیاران بەهۆی نەبونی هەلیكار لە شارەكانەوە بۆ گوند دەگەڕێنەوە"، وتی "ئێستا شۆڕشێكی كشتوكاڵی لە نەینەوا دەستپێكردووە و سەدا 60ـی گەنم و جۆی عیراق دابیندەكەین".
سەلمان هاشم، بەڕێوەبەرى چاندن لە فەرمانگەی كشتوكاڵی مەخمور، وتی "ئاگاداری هەموو كێشەكانی جوتیارانین، دەنگیان گەیەنراوەتە بەغدا و بەڵێن دراوە لەم یەك دوو هەفتەیەدا چارەسەری پێویست بدۆزرێتەوە".
بەڵێن دراوە لەم یەك دوو هەفتەیەدا چارەسەری پێویست بدۆزرێتەوە
رزگار محەمەد، قایمقامى قەزاى مەخمور، دەڵێت لەگەڵ خودی سەرۆك وەزیرانی عیراق قسەی كردووە، "پێموت ئەوانەی باس لە قاچاغبردنی بنەتۆ و چەند ماددەیەكی مەترسیدار دەكەن راست ناكەن، سەرۆك وەزیران بەڵێنیدا جوتیارانی مەخمور بێهیوا نەكەن".
وتیشی "نەمبیستووە، بە پارە و بەرتیلدان لە بازگەكان رێگە بە هێنانی پەین درابێت، لەوانەشە راست بێت، بۆ ئەو مەبەستە قسەم لەگەڵ دادوەر و پۆلیس کردووە، دەبێت لێكۆڵینەوە لەو پرسە بكرێت...".
جوتیاران نایانەوێت كۆڵبدەن، بڕیارە چەند رۆژێكی تر چاوەڕێی بەڵێنەكان بكەن و دواتر هەڵوێستی نوێ ربایگەیەنن.
