عێدان مەحمود، جوتیارێكی كاكەییە لە خانەقین، دووجار دەربەدەر بووە و هەر وازی لە زەوی كشتوكاڵی باوباپیرانی نەهێناوە، هێندەش یادەوەری شیرینی لەگەڵ چاوەڕوانیی زۆردا نییە، تا بێ خەم چاوەڕێی جێبەجێكردنی یاسای گەڕانەوەی زەوی و زارەكانی بكات.
"دڵخۆشین كە بە یاسا بڕیارەكانی داگیركردنی زەوییەكانمان هەڵوەشێنراوەتەوە، بەڵام داواكارین بە پەلە جێبەجێبكرێت" ئەو باسی یاسای گەڕانەوەی زەوی و زار بۆ خاوەنەكانیان دەكات، ئەوانەی بەپێی هەندێك بڕیاری سەركردایەتی شۆڕش (حزبی بەعسی هەڵوەشاوە بە سەرۆكایەتی سەدام حسێن) زەوییە كشتوكاڵییەكان لێ زەوتكرا.
ئەو یاسایە، لەگەڵ دوو هەموار و یاسای دیكەی پڕ لە مشتومڕدا، 21ـی كانونی دوەمی 2025 بە دەنگی پەرلەمانی عیراق یەكلاییكرانەوە و پەسەندكران، ئەوەش بەپێی رێككەوتن و تەوافوقی پێشوەختەی پێكهاتەكانی شیعە، سونە، كورد و توركمان.
عێدان مەحمود (65 ساڵ)، لە باخێكی زەیتونی بنەماڵەكەیاندا، لە گوندی (بەهار تازە)ـی كاكەیی نشین لە باشوری خانەقین، سەرقاڵی دروستكردنی شەتڵی نوێیە، بە ئومێدی گەڕانەوە بۆ خاكی باوباپیرانی و سەوزكردنی، ئەو هێشتا ئاوارەیە، لە ساڵی 2019ـەوە، لە گوندی (رەمەزان)ـەوە ئاوارە بوین، بەڵام بە یەكجاری جێینەهێشتووە، ناوبەناو دەگەڕێتەوە و سەردانی زەوییەكانیان دەكاتەوە.
دانیشتوانی گوندی (رەمەزان)ـی كاكەیی لە تشرینی یەكەمی 2019ـدا "بەناچاری و بەهۆی مەترسی هێرشی چەكدارانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام ناسراو بە داعش" ئاوارەی گوندی (بەهار تازە) بوون.
بێبەشبووین بە هەموو هاوكاریی و پاڵپشتییەك، چونكە گرێبەستی زەوییەكانمان بەناوی جوتیارانی عەرەبەوەیە
"لە دوای ساڵی 2003ـەوە وەكو جوتیارانی كورد زەوییەكانمان وەرگرتەوە، كاتێك جوتیارانی عەرەب رۆیشتن، بەڵام لەوكاتەوە بێبەشبووین بە هەموو هاوكاریی و پاڵپشتییەك، چونكە گرێبەستی زەوییەكان بەناوی جوتیارانی عەرەبەوە ماوە و نەكراوەتەوە بە ناوی جوتیارانی كوردەوە" عێدان دەڵێت پێشتریش لە ساڵی 1975ـدا لە گوندەكەیان ئاوارەبوون و لەوكاتەوە مافیان دەخورێت.
ئەو ترسی هەیە چاوەڕوانی زۆر كێشە بۆ جێبەجێكردنی یاسای گەڕانەوەی زەوی و زار دروستبكات، "داوا دەكەین پلە بكرێت لە جێبەجێكردنی چونكە لە 2003ـەوە خەریكی جوتیاریین و بێبەشین لە هەموو هاوكارییەك" عێدان وای وت.
یاسای گەڕانەوەی زەوی و زار، پێش ئەوەی لە رۆژنامەی وەقائیع بڵاوبكرێتەوە و بچێـتە بواری جێبەجێكردنەوە، بە بڕیاری دادگای فیدراڵی عیراق راگیرا، ئەو دادگایە 4ـی شوباتی 2025 لە بڕیارێكدا دەڵێت هەرسێ یاسای گەڕانەوەی زەوی و زار، یاسای باری كەسێتی و هەمواری یاسای لێبوردن رادەگیرێن، تا ئەوكاتەی سكاڵایان لەسەرە و یەكلاییدەكرێنەوە، هەندێك لە سكاڵان بۆ رەتكردنەوەی ئەو یاسایانەن.
سۆزان مەنسور، وتەبێژی فراكسیۆنی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و پەرلەمانتاری عیراق لە پشكی خانەقین بە (كەركوك ناو)ـی وت "لەسەر هەرسێ یاساكە لە دادگای فیدراڵی تانە دژ بەپرۆسەی دەنگدان تۆمار كراوە، پاش ئەوەی سكاڵاكان یەكلاییدەكرێنەوە و یاساكان لە رۆژنامەی وەقائعی بڵاودەكرێنەوە، ئەوكات دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە و ڕێنمایی دەردەچێت بۆ جێبەجێكردنی، بەڵام بە دڵنیاییەوە كاتێكی پێویستە بۆ جێبەجێكردنی".
ئەو یاسایە كە لە چەند ماددەیەك پێكدێت و تایبەتە بە هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكانی ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش بە سەركردایەتی سەدام حسێن، بەهۆیەوە ئەو زەوی وزارانەی لە كەركوك و چەندین ناوچەیەكی تر لە خاوەنە رەسەنەكانیان سەندرابون، دەگەڕێنرێنەوە بۆیان.
به‌پێی بڕیاره‌كانی ئه‌نجومەنی باڵای شۆڕش و لیژنه‌ی كاروباری باكوری سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاتدارێتی حزبی به‌عس، زه‌وییه كشتوكاڵییه‌كانی كورد له كۆتایی حه‌فتاكانی سه‌ده‌ی رابردوو به‌شێوه‌ی گرێبه‌ست به‌سه‌ر عه‌ره‌بی ناوه‌ڕاست و خواروی عیراقدا دابه‌شكران، ئه‌وه‌ش له چوارچێوه‌ی پرۆسه‌ی ته‌عریب و راگواستنی خێزانه كورد و توركمانه‌كان.
شێخ عەدنان كاكەیی، كەسایەتیی كاكەیی لە خانەقین، نزیكەی هەزار دۆنم زەوی بنەماڵەكەی لە سەردەمی بەعسدا داگیركراوە، كاتێك ساڵی 1975 لە گوندی (بەهار تازە)ـە دەركراون، بەڵام لە دوای 2003ـەوە گەڕاونەتەوە و زەوییەكانیان وەرگرتۆتەوە، "لەوكاتەوە تائێستا تووشی دەیان كێشە و گرفت بوین، چونكە زەوییەكانمان گرێبەستەكەی بەناوی ئێمەوە نەماوە"، هەروەها بە (كەركوك ناو)ـی وت "دڵخۆشین بە یاساكە، ئومێد دەكەم تەنیا نوسینی سەر كاغەز نەبێت و جێبەجێبكرێت".
هەر لەسەر بەكارهێنانەوەی زەوی كشتوكاڵی، عەدنان كاكەیی لەلایەن جوتیاری عەرەبەوە سكاڵای لەسەر تۆماركراوە و دۆسیەی لە دادگا یەكلایینەكراوەتەوە، "لە بەرژەوەندی من یەكلاییدەكرێتەوە، چونكە خودی سكاڵاكار دانبەوەدا دەنێت ئەمە زەوی كاكەییە".
به‌پێی ئامارێكی به‌شی زه‌ویی كشتوكاڵی له هۆبه‌ی كشتوكاڵی خانه‌قین بۆ (كه‌ركوك ناو)، له ساڵانی 1976 تا 2003 زیاتر له دوو هه‌زار گرێبه‌ستی زه‌ویی كشتوكاڵی بۆ هاوڵاتیانى عه‌ره‌ب كراوه.
هەزاران دۆنم زەوی كورد گرێبەستەكانیان بەناو عەرەبەكانی ناوچەی حەوزی حەمرینەوە تۆمار كراوە
"روبەری زەوی كە یاساكە دەیگرێتەوە بەپێی هەموو گرێبەستەكان بریتییە لە نزیكەی 30 هەزار دۆنم زەوی كشتوكاڵی لە دەوروبەری خانەقین و لەسەرجەم گوندەكان، ... چاوەڕێی رێنمایی و بڕیار دەكەین بۆ دووبارە رێكخستنەوەی گرێبەستەكان كە كراوە بە ناوی جوتیارانی عەرەبەوە تا بیگەڕێنینەوە بۆ جوتیارانی كورد" بەوتەی نەسر یوسف، سەرۆكی هۆبەی كشتوكاڵی خانەقین بۆ (كەركوك ناو).
دەشڵێت بەپێی تۆمارەكانی كشتوكاڵی خانەقین، نزیكەی 600 گرێبەستی جوتیاری كورد تۆماركراوە و بەشێكی دیكەی جوتیاران گرێبەستەكانیان ونكردووە و لایان نەماوە.
زەوییە كشتوكاڵییەكان یەكێكە لە دۆسییە ئاڵۆزەكانی پارێزگای كەركوك و ناوچەكانی تری جێناكۆك؛ كە زیاتر لە 20 ساڵە بە هەڵپەسێراوی ماوەتەوە. ئەوەش وایكردووە چەندین جار شەڕ و ئاژاوە و سكاڵاكردن لە نێوان جوتیارانی كورد، عەرەب و توركمان دروستبێت.
شێخ حەسەن ئەحمەد، كەسایەتی عەشیرەتی سورەمێری لە خانەقین بە (كەركوك ناو)ـی وت "هەزاران دۆنم زەوی كورد لە ناوچەی دەشتی علیاوە و گوندەكانی عەشیرەتی سورەمێری لە سەردەمی بەعس گرێبەستەكانیان تۆمار كرا بەناو عەرەبەكانی ناوچەی حەوزی حەمرینەوە، چونكە لە سەروبەندی دروستكردنی بەنداوی حەمرین لە ساڵی هەشتاكان عەرەبەكان زەوییەكی زۆریان كەوتە نێو بەنداوەكە و داوایانكرد قەرەبوویان بكرێتەوە بە زەوی كشتوكاڵی لە خانەقین، ئەوەش هاوكات بوو لە گەڵ سەرەتای پرۆسەی تەعریب و ئاوارەكردنی كوردەكان".
كێشەی زەوییە كشتوكاڵییەكان بە هەڵپەسێراوی مایەوە تا لە دوای روداوەكانی 16ـی ئۆكتۆبەری 2017ـدا و لێكەوتەكانی ریفراندۆمی سەربەخۆی هەرێمی كوردستان، جارێكیتر بە بارگرژیی و ئاڵۆزییەوە سەریهەڵدایەوە، كاتێك هێزە ئەمنییەكانی حكومەتی فیدراڵی عیراق بۆ كەركوك و تەواوی ناوچەكانی جێناكۆك گەڕانەوە و هێزەكانی سەر بە حكومەتی هەرێم كشانەوە، بەوهۆیەوە ناوبەناو جوتیارانی عەرەب هەوڵیان دەدا زەوییە كشتوكاڵییەكانیان بەدەستبهێننەوە.
"دوای روداوەكانی 2017 لە هەندێك گوند، عەرەبەكان گەڕانەوە و داوای زەوییەكانی كوردیان كرد، ئێمەش نەمانویست ناكۆییەكان فراوان بكەین، هەمیشە هەوڵماندا بە ئاشتی و گفتوگۆ كێشەكان چارەسەر بكەین، ... گوندەكانمان بەجێنەهێشت" بەوتەی شێخ حەسەن.
یاسای گەڕانەوەی زەوی و زار سەدان هەزار دۆنم زەوی دەگرێتەوە لە پارێزگاكانی كەركوك، سەڵاحەدین و دیالە.
سۆزان مەنسور ئەو یاسایە بە "دەستكەوتێكی باش بۆ گەڕانەوەی ماف بۆ خاوەنەكانیان" ناودەبات، كە سەرەتا و كاتێك پرۆژە بووە، تەنیا بۆ كەركوك و دوزخورماتوو بووە، بەبێ خانەقین و مەندەلی، بەڵام وەكو فراكسیۆنە كوردییەكان، "پێكەوە كارمانكرد بۆ زیادكردنی خانەقین و مەندەلی لە یاساكەدا، چونكە خەڵكێكی زۆری ئەم ناوچانە موڵك و ماڵیان داگیركراوە بە یاساكانی حزبی بەعس و ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش".
"یاساكە تەنیا لە بەرژەوەندی كورد نییە، بەڵكو عەرەب و توركمانیش سودمەند دەبن" پەرلەمانتارەكەی عیراق وادەڵێت.
یەكلاییكردنەوەی خاوەندارێتی زەوییە كشتوكاڵییەكان، وەك بەشێك لە قۆناغە سەرەتاییەكانی ماددەی 140ـی دەستوری عیراق جێگیركراوە، ئەو ماددەیە سێ قۆناغە و هێشتا كەمترین رێژەی قۆناغی یەكەمی جێبەجێكراوە.
