پەرلەمانی عیراق بەپێی رێككەوتن و تەوافوقی پێشوەختە، سێ یاسا و هەمواری یاسایی پڕ لە مشتومڕی یەكلاكردەوە بە دڵی پێكهاتەكانی شیعە، سونە، كورد و توركمان.
دانیشتنەكەی پەرلەمان دوانیوەڕۆی ئەمڕۆ سێشەممە، 21ـی كانونی دوەم بەڕێوەچوو، بە بەشداری رێژەی یاسایی ئەندامان و لە بڕگەی یەكەمی كارنامەكەدا، دەنگ بە پێشنیازەهەمواری یاسای باری كەسێتی درا، كە هەردوو لیژنەی یاسایی و ژنان و خێزان پێیدا چوونەتەوە و رەوانەی سەرۆكایەتی پەرلەمانیان كردووە. ئەوەش بە پاڵپشتی تەواوی هێزە شیعەكانەوە.
راگەیەندراوی دانیشتنەكەی پەرلەمان دەڵێت ئەو هەموارە لەگەڵ ماددەكانی دەستوردا یەكدەگرێتەوە. ئەوەش دوای ئەوەدێت هەموارەكە بە خوێندنەوەی یەكەم و دووەمی شەپۆلێك لە ناڕەزایی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی لە مانگەكانی رابردوودا لێكەوتەوە.
ساڵی رابردوو پەرلەمانی ئەوروپا لە بڕیارێكدا داوایكرد دەستبەجێ بە تەواوەتی پێشنیازەكانی هەمواری یاسای باری كەسێتی ژمارە 188ـی ساڵی 1959 لە عیراق رەتبكرێتەوە، كە دەبێـە هۆی پێشێلكردنی مافە سەرەتاییەكانی ژنان.
دەقی هەموارەكە بریتییە لە دەستكاریكردنی هەردوو ماددەی 2 و 10ـی یاسای باری كەسێتی، كە ئامانج لێی زیادكردنی پشتبەستنە بە حوكمەكانی هەردوو مەزهەبی شیعە و سونە لە گرێبەستی هاوسەرگیریدا، لەگەڵ پەسەندكردنی گرێبەستی هاوسەرگیری دەرەوەی دادگا.
مەترسی گەورەی رێكخراوەكانی داكۆكیكار لە ژنان و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان ئەوەیە؛ هەمواری پێشنیازكراوی یاساكە، رێگە بۆ هاوسەرگیری كچانی منداڵی نۆ ساڵ دەكاتەوە.
بەپێی هەموارەكە بڕگەیەك بۆ ماددەی 2ـی یاساكە زیاددەكرێت و تیایدا هاوڵاتی سەرپشك دەبێت بۆ گرێبەستی هاوسەرگیری، حوكمەكانی یاسای باری كەسێتی جێبەجێبكات یان حوكمەكانی مەزهەبی شیعە یاخود سونە لە هەموو بابەتەكانی پەیوەست بە باری كەسێتیدا، لەوەشدا پشت بە (تۆماری حوکمە شەرعییەکان لەپرسەکانی باری کەسێتیدا) دەبەستن.
ئەو تۆمارەی حوكمی شەرعی پێویستە هەردوو دیوانی وەقفی شیعە و سونە بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەنجومەنی باڵای دادوەری دایبنێن، لە ماوەی شەش مانگدا لە چونە بواری جێبەجێكردنەوەی هەموارەكەوە، رەوانەی پەرلەمان بكرێت تا رەزامەندی لەسەر بدرێت.
بڕگەی دووەمی كارنامەی پەرلەمان، تایبەت بوو بە پەسەندكردنی یاسای گەڕاندنەوەی زەوی و زار بۆ خاوەنەکانیان كە بڕیارەکانی ئەنجومەنی سەرکردایەتی هەڵوەشاوە (بەعس) دەیانگرێتەوە.
كوتلەكانی كورد و بەشێك لە پەرلەمانتارانی توركمان، لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا پرۆسەكەیان بە سەركەوتن ناوبرد و شاخەوان عەبدوڵا، جێگری سەرۆكی پەرلەمان وتی "رۆڵی دەبێت لە پتەوکردنی ئاشتی كۆمەڵایەتی و گەڕاندنەوەی ماف بۆ خاوەنە شەرعیەکانیان لە پارێزگای کەرکوک و ژمارەیەک لە ناوچەکانی تری عیراق".
ئەو یاسایە كە لە چەند ماددەیەك پێكدێت و تایبەتە بە هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكانی ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو، بەهۆیەوە ئەو زەویوزارانەی لە كەركوك و چەند ناوچەیەكی تر، لە سەردەمی سەدام حسێن لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو، لە خاوەنە رەسەنەكانیان سەندرابون، دەگەڕێنرێنەوە بۆیان.
به‌پێی بڕیاره‌كانی ئه‌نجومەنی باڵای شۆڕش و لیژنه‌ی كاروباری باكوری سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاتدارێتی حزبی به‌عس، كه سه‌دام حسێن سه‌رۆكایه‌تی ده‌كرد، زه‌وییه كشتوكاڵییه‌كانی كورد له كۆتایی حه‌فتاكانی سه‌ده‌ی رابردوو به‌شێوه‌ی گرێبه‌ست به‌سه‌ر عه‌ره‌بی ناوه‌ڕاست و خواروی عیراقدا دابه‌شكران، ئه‌وه‌ش له چوارچێوه‌ی پرۆسه‌ی ته‌عریب و راگواستنی خێزانه كورد و توركمانه‌كان.
زەوییە كشتوكاڵییەكان یەكێكە لە دۆسییە ئاڵۆزەكانی پارێزگای كەركوك و ناوچەكانی تری جێناكۆك؛ كە 20 ساڵە بە هەڵپەسێراوی ماوەتەوە. ئەوەش وایكردووە چەندین جار شەڕ و ئاژاوە لە نێوان جوتیارانی كورد، عەرەب و توركمان دروستبێت.
بەپێی بەرنامەی كاری حكومەتی عیراق بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی، لە بڕگەیەكدا كە تایبەتە بە هەوڵدان بۆ دەركردنی یاسا، باس لە هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكانی ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕشی سەردەمی سەدام حسێن دەكات، كە بەشێكیان پەیوەندییان بە ناوچەكانی جێناكۆكەوە هەیە لە نێویاندا دۆسیەی زەوی كشتوكاڵی.
سێیەم یاسا كە پەرلەمان پەسەندی كرد، هەمواری یاسای لێبوردنی گشتی بوو، وەكو خواستی زۆرینەی عەرەبی سونە، كە ساڵانێكە هەوڵی بۆ دەدەن و هاوكات بەشێكیش بوو لە كارنامەی حكومەتی ئێستای عیراق.
مەحمود مەشهەدانی، سەرۆكی پەرلەمان لە راگەیەندراوێكدا پیرۆزبایی پەسەندكردنی هەمواری یاسای لێبوردنی كرد و بە هەنگاوێكی گرنگی لێكدایەوە، بۆ كاری هاوبەش و دادپەروەری كۆمەڵایەتی، هەروەها دەروازەیەك تازە بۆ ئەوانەی لە رابردوودا هەڵەیان كردووە.
هەموارەكە بریتییە لە زیادكردنی رونكردنەوەیەك بۆ بڕگەی دوو لە ماددەی چواری یاساكە و تیایدا هاتووە؛ "مەبەست لە تاوانی ئەندامێتی لە رێكخستنە تیرۆریستییەكان هەر كەسێكە كە كار لە رێكخستنە تیرۆریستییەكاندا دەكات یان خەڵكی بۆ چەكدار كردوون یاخود كردەوەی تاوانكاری ئەنجامداوە یان بە شێوەیەك لە شێوەكان هاوكار بووە بۆ جێبەجێكردنی كردەوەی تیرۆریستی یان ناوی لە تۆماری رێكخستنە تیرۆریستییەكاندا هەیە".
ماددەی چواری یاسای لێبوردن، تایبەتە بەوانەی بەر لێبوردن ناكەون و لە بڕگەی دووەمی كە هەوڵدەدرێت هەمواربكرێتەوە، باس لەوەدەكات "تاوانی تیرۆریستی كە كوشتن و یان كەمئەندامی هەمیشەیی لێبكەوێتەوە، تاوانی تێكدانی دامودەزگاكانی دەوڵەت و شەڕكردن دژی هێزە چەكدارەكانی عیراق و هەر تاوانێكی تیرۆریستی رۆڵی لە ئەنجامدانیدا هەبوبێت بە هاوكاری یان هاندان یاخود رێككەوتن" ئەوا لێبوردن نایگرێتەوە.
ئەنجومەنی وەزیران لە تەموزی 2023ـدا بڕیاریداوە بە ئامادەكردن و ناردنی پرۆژەی هەموارەكە بۆ پەرلەمان، بەڵام هەموارە ساڵی رابردوو ناڕەزایی ئێزیدی و كەمینەكانی دیكەی دەشتی نەینەوای لێكەوتەوە، گومانیان هەبوو ببێتە هۆی ئازادكردنی ئەوانەی لە تاواندا دژی كەمینە تێوەگلاون.
عیراق لە دوای 2003ـەوە سێ یاسای لێبوردنی گشتی دەركردووە، یەكێكیان لە 2002، ئەویتر لە 2008 و كۆتاجار لە 2016ـدا بووە، كە یەكجار هەمواركراوەتەوە و ئەوەی ئێستا پەسەندكراوە هەمواری دووەمیەتی.
