پێكهێنانەوەی لیژنەی باڵای جێبەجێكردنی ماددەی 140ـی دەستور، جێبەجێكردنی رێككەوتنی شنگال، گەڕانەوەی پارتە كوردییەكان بۆ ناوچەكانی جێناكۆك و پێكهێنانی هێزی دیكە بۆ كەركوك لە بەرنامەی كابینەی نوێی حكومەتی فیدراڵی عیراقیدا هەن، بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی.
بەرنامەی وزاری كابینەكەی سودانی، لەگەڵ 21 كاندید بۆ پۆستە وزارییەكاندا، بە دەنگی زۆرینەی رەهای ئەندامانی پەرلەمانی عیراق متمانەیان پێدرا، ئەوەش لە دانیشتنێكدا كە شەوی پێنجشەممە 27ـی تشرینی یەكەمی 2022 لە بەغدا بە ئامادەبونی 253 پەرلەمانتار بەڕێوەچوو، لە كۆی 329 ئەندامی پەرلەمان.
محەمەد شیاع سودانی، لە 13ـی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ لەلایەن لەتیف رەشید، سەرۆك كۆماری عیراقەوە بۆ پێكهێنانی حكومەت وەك كاندیدی گەورەترین كوتلە راسپێردرا، دوای دیاریكردنی بە نوێنەرایەتی زۆرینەی لایەنەكانی شیعە لە چوارچێوەی هەماهەنگی.
ناوبراو لە دایكبوی ساڵی 1970ـی میسان-ـە، بڕوانامەی بەكالۆریۆسی لە ئەندازیاری كشتوكاڵیدا هەیە، لە سێ خولی پەرلەماندا ئەندام بووە، لە دوو حكومەتدا (2010 بۆ 2018) وەزیر بووە و پێشتر چەندین پۆستی هەبووە لە نێویاندا پارێزگاری میسان، سەرۆكی رەوتی فوراتەین بووە كە لەم خولەی پەرلەماندا یەك كورسی بەدەستهێناوە و دوای دەستلەكاركێشانەوەی پەرلەمانتارانی رەوتی سەدر و لە پڕكردنەوەی شوێنەكانیاندا بون بە خاوەنی سێ كورسی.
ناوچەكانی جێناكۆك لە بەرنامەی حكومەتدا
چەندین ماددە و بڕگەی بەرنامەی كابینەكەی سودانی تایبەتن بە بارودۆخی ناوچەكانی جێناكۆك، لە نێویاندا پارێزگای كەركوك، ئەوەش پاڵپشت بە رێككەوتنی پێشوەختەی كوتلە سیاسییەكانی شیعە، عەرەبی سونە و كورد، كە بەهۆیەوە حكومەتی نوێ پێكهێنراوە.
خەرجكردنی بودجەی پترۆدۆلارە بە رێژەی لە سەدا 5 بۆ پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت
لە بەرنامەی حكومەتدا پێنج بڕگە لە ریزبەندی پێشەنگییان پێدراوە و جیاكراونەتەوە؛ ئەوانیش بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی، بێكاری، پاڵپشتی كەمدەرامەت و هەژار، چاكسازی لە كەرتە جیاوازەكان و باشكردنی خزمەتگوزارییەكان.
درێژەی بەرنامەكە بەسەر سێ بەشدا دابەشكراوە و بەشە سەرەكییەكەیان لە 23 تەوەر پێكهاتووە؛ كە پەیوەستن بە وردەكاری لە پلانەكانی تایبەت بە دۆسیەی ئاوارە، كەمینە، ناوچە رزگاربووەكانی دەستی داعش، ئاوەدانكردنەوە، سەقامگیری و ئەمنی، مافەكانی مرۆڤ و ژنان، ئازادی رادەربڕین و خۆپیشاندان، كەرتە خزمەتگوزارییەكان و چارەسەری كێشە هەڵپەسێراوەكان.
لە بەشی كۆتایی بەرنامەی وزاری كابینەكەی سودانی، وەرەقەیەكی بەرنامەی كاری حكومی دانراوە كە رێككەوتنی كوتلە سیاسییەكانی لەسەرە و وەك سەرۆك وەزیران دەڵێت، ئەوەش بەشێكی دانەبڕاوە لە بەرنامەی كارەكانی داهاتووی حكومەتی فیدراڵ.
بەرنامەی وزاری بەپێی رێككەوتنی سیاسی لە دوو تەوەری سەرەكی پێكهاتووە؛ ئەوانیش جێبەجێكردن و یاسادانن، كە یەكەمیان بریتییە لە 29 خاڵ لە نێویاندا؛ پێكهێنانەی لیژنەی باڵای جێبەجێكردنی ماددەی 140 و تەرخانكردنی بودجە و خەرجكردنی شایستەی دارایی ئەوانەی لەو ماددە سودمەندن، لە ماوەی مانگێك دوای پێكهێنانی حكومەت.
ماددەی 140 بۆ یەكلاكردنەوەی چارەنوسی ناوچەكانی جێناكۆك، لیژنەی جێبەجێكردنی ناچالاكە و بودجەی ماددەكەش چەندینجار راگیراوە یان كەمكراوەتەوە لە ساڵانی رابردودا.
حكومەتی پێشوی عیراق بە سەرۆكایەتی مستەفا كازمی، كاركردن بۆ ماددەی 140ـی دەستور لە بەرنامەی كارەكانیدا نەبوو كاتێك لە ئایاری 2020ـدا متمانەی پەرلەمانی وەرگرت.
خاڵێكی دیكەی بەرنامەی حكومەتەكەی سودانی بۆ خەرجكردنی بودجەی پترۆدۆلارە بە رێژەی لە سەدا 5 بۆ پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت، كە پێشتر بە تایبەتی كەركوك دەربارەی ئەو بڕە پارەیە نیگەرانی بەرانبەر بە حكومەتی بەغدا هەبوو بەهۆی كەمكردنەوەی ئەو بودجەیە بۆ نیوە.
ئاوەدانكردنەوەی ناوچە رزگاركراوەكانی دەستی داعش لە نەینەوا، كەركوك، دیالە و سەڵاحەدین، كە بەهۆی شەڕەوە لە ساڵانی 2014 تا 2017 زیانی زۆریان بەركەوت لە كارنامەكەدا باسكراوە.
هەروەها لە خاڵێكی دیكەدا هاتووە؛ لە ماوەی شەش مانگدا تەواوی ئاوارەكان بۆ ناوچەكانی خۆیان بگەڕێنرێنەوە و مامەڵەی رەزامەندی و وردبینی ئەمنی لەسەر هاوڵاتیانی ناوچە رزگاركراوەكان هەڵبگرێت.
زیاتر لە ملیۆنێك هاوڵاتی عیراقی هێشتا ئاوارەن –بەپێی ئاماری رێكخراوی نێودەوڵەتی كۆچ- كە زۆرینە دەكەونە هەرێمی كوردستان و لەگەڵ چەند كەمپێكی نەینەوا.
بەپێی بەرنامەكە هەموو حزبە كوردستانییەكان لە كەركوك، نەینەوا، دیالە و سەڵاحەدین مافی چالاكی سیاسییان هەیە و پێویستە بارەگاكانیان چۆڵبكرێن.
لایەنە سیاسییە كوردییەكان لە دوای روداوەكانی 16ـی ئۆكتۆبەری 2017 لە ناوچەكانی جێناكۆك پاشەكشێیان كرد و دواتر زۆرینەیان گەرانەوە، تەنیا پارتی نەبێت، كە داوای رادەستكردنی بارەگاكانی و ئاساییكردنەوەی بارودۆخی كەركوك دەكات.
حزبە كوردستانییەكان لە كەركوك، نەینەوا، دیالە و سەڵاحەدین مافی چالاكی سیاسییان هەیە
چەند خاڵێكی دیكە تایبەتن بە پڕكردنەوەی بۆشایی ئەمنی لەنێوان هێزەكانی سەر بە حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێم، لەگەڵ پێكهێنانی فەوجێكی فریاكەوتن لە پۆلیسی ناوخۆیی و لە خەڵكی كەركوك، تا دۆسیەی ئەمنی پارێزگاكە بگرنەدەست، جگە لە دەركردنی هێزەكانی سوپا و حەشدی شەعبی و پۆلیسی فیدراڵی لەناو شارەكاندا.
لە ناوچەكانی جێناكۆك بەدرێژایی زیاتر لە 500 كیلۆمەتر بۆشایی ئەمنی لەنێوان پێشمەرگە و هێزە عیراقییەكاندا هەن، بۆیە لە ساڵانی رابردودا، دانوستانیان كرد و لە ئەنجامدا چەند ژورێكی هەماهەنگییان هاوبەشیان پێكهێنا و رێككەوتن لەسەر پێكهێنانی دوو لیوای هاوبەشی سەربازی، كە هێشتا دەستبەكارنەبون.
جێبەجێكردنی رێككەوتنی شنگال، لە خاڵێكی بەرنامەكەدا جێگیركراوە، بە ئامانجی سەقامگیری لە قەزاكە و ناوچەكەدا. ئەو رێككەوتنە ساڵی 2020 واژۆكرا لە نێوان هەردوو حكومەتی فیدراڵ و حكومەتی هەرێم، بۆ رێكخستنەوەی دۆسیەكانی ئیدارەدان و ئەمنی و خزمەتگوزاری بەڵام تائێستا جێبەجێنەكراوە.
هەروەها باس لە بەدواداچون بۆ دیاریكردنی چارەنوسی بێسەروشوێنان كراوە كە تەنیا لە ناوچەكانی جێناكۆك و بەپێی بەدواداچونەكانی (كەركوك ناو)، ژمارەیان نزیكەی 10 هەزار هاوڵاتین، لە نێویاندا رفێنراوانی ئێزیدی و توركمانی.
دۆسیەیەكی دیكە وەك لە بەرنامەی حكومەتدا هاتووە؛ بەستنەوەی میلاكاتی خوێندنی كوردی دەرەوەی هەرێمی كوردستانە بە حكومەتی بەغداوە، كە ئەوەش داواكاری بەردەوامی مامۆستایانی خوێندنی كوردی بووە، بە تایبەت لە كەركوك.
دەربارەی بەڕێوەبردنی پۆستە حكومییەكان بە وەكالەت، حكومەتی سودانی بڕیاریداوە لە ماوەی شەش مانگدا چارەسەری بكات و لیژنەیەكیش بۆ هەڵسەنگاندنی كاری ئەو پارێزگارانەی بە وەكالەتن پێكبهێنێت، بە ئامانجی گرتنەبەری رێكاری یاسایی دژی كەمتەرخەم و تێوەگلاوان لە گەندەڵی.
لە كەركوك و بەشێكی تر لە ناوچەكانی جێناكۆك، پێنج ساڵە دەیان پۆست بە وەكالەت بەڕێوەدەبرێن و بە هەمیشەیی پڕنەكراونەتەوە.
بەپێی تەوەری دوەمی بەرنامەی وزاری بەپێی رێككەوتنی سیاسی؛ كە یاسادانانە و لە 11 خاڵ پێكهاتووە، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لەگەڵ پارێزگاكانی دیكەی عیراق دەكرێت، بەپێی یاسایەكی بەركار و لە ماوەی كەمتر لە ساڵێك دوای پێكهێنانی حكومەت.
ئەنجومەنی پارێزگاكانی عیراق، لە كۆتایی 2019ـدا و بەپێی هەمواری یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان (ژمارە 12ـی 2018) لەلایەن پەرلەمانەوە كۆتایی بە كارەكانیان هێنرا و وادەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێ نادیارە.
لە خاڵەكانی دیكەدا باس لە هەڵبژاردنی پێشوەختە، هەمواری یاساكانی دادگای فیدراڵی و ماددەی 26ـی یاسای كارتی نیشتمانی و ئەوەی پەیوەستە بە كەمینەكانەوە، لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی بڕیارەكانی ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕشی سەردەمی سەدام حسێن دەكات، كە بەشێكیان پەیوەندییان بە ناوچەكانی جێناكۆكەوە هەیە لە نێویاندا دۆسیەی زەوی كشتوكاڵی.
زەوییە كشتوكاڵییەكان یەكێكە لە دۆسییە ئاڵۆزەكانی پارێزگای كەركوك و ناوچەكانی تری جێناكۆك؛ هێشتا ئەو دۆسییانە بە تەواوی یەكلایینەكراونەتەوە و ناوبەناو ناكۆكی و گرفتی لە ناوچە جیاوازەكان بەدوادادێت.
پێكهاتەی حكومەت
لە كابینەكەی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سودانی، دەنگدان بۆ دوو وەزارەت دواخراوە و تائێستا 21 وەزیر دیاریكراوە و متمانەیان پێدراوە، كە ژمارەیەكیان لە ناوچەكانی جێناكۆكن و سێ ژن-ـیش پۆستی وەزارەتیان وەرگرتووە.
سێ ژن لە كابینەی نوێی حكومەت پۆستی وزارییان وەرگرتووە
لە پۆستە وزارییەكاندا كەركوك دوو وەزیر، نەینەوا دوو وەزیر، دیالە و سەڵاحەدین یەكی وەزیرێكیان بەركەوتووە.
محەمەد عەلی تەمیم، سەركردە لە حزبی تەقەدوم -كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان سەرۆكایەتی دەكات-، وەك جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری پلاندانان متمانەی وەرگرت.
تەمیم (48 ساڵ)، عەرەبی سونەیە، خەڵكی قەزای حەویجەی پارێزگای كەركوكە، بڕوانامەی دكتۆرای هەیە لە پەیوەندی نێودەوڵەتی، لە ساڵی 2010ـدا وەزیری پەروەردە بووە، لە یەكەم خولی پەرلەمانی عیراق، سێیەم و چوارەم و پێنجەمیش كە ئێستایە پەرلەمانتار بووە بە زۆرترین دەنگ (24391 دەنگ)ی بازنەی سێی كەركوك.
وەزارەتی دادی عیراق خالید سەلام شوانی، وەك كاندیدی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان وەریگرت.
شوانی (47 ساڵ)، خەڵكی كەركوكە، دكتۆرای لە یاسادا هەیە، دوایین پۆستی وەزیری هەرێم بوو بۆ كاروباری دانوستان لەگەڵ بەغدا لە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان، لە 2006 تا 2014 بۆ دوو خول پەرلەمانتاری عیراق بووە، لە 2014 تا 2016 راوێژكاری یاسایی سەرۆك كۆمار و وتەبێژی فەرمی بووە.
پێكهاتەی توركمان وەزارەتێكیان وەرگرتووە و هەوڵی وەزارەتێكی دیكە دەدەن؛ بۆ یەكەمجار كاندیدێكیان بوو بە وەزیری بەرگری، كە سابت عەباسی (59 ساڵ)، خەڵكی نەینەوایە، بەكالیۆریۆسی لە زانستی سەربازیدا هەیە، دوو خول (چوارەم و پێنجەم) پەرلەمانتار بووە.
هەر لە كاندیدی خەڵكی نەینەوا ئەحمەد فەكاك (61 ساڵ)، بوو بە وەزیری رۆشنبیری، كە دكتۆرای لە مێژوی سیاسیدا هەیە و پێشتریش چەندین پۆستی و لێپرسراوێتی هەبووە، لە نێویاندا وەزیری خوێندنی باڵا، خاوەنی ژمارەیەك كتێبی شیعری و چیرۆكە.
لە حكومەتەكەی سودانی جارێكیتر ئیڤان فایەق، وەك وەزیری كۆچ و كۆچبەران متمانەی وەرگرت، كە لە كابینی پێشوشدا هەمان پۆستی هەبوو تا كاتی هەڵبژاردنی پەرلەمان وازی هێنا و كورسی پەرلەمانی بەدەستهێنا، ئەو ژنە لە دایكبوی 1981ـی بەسرەیە و بە موسڵ ژیاوە، كریستیانە، گەنجترین وەزیری حكومەتە و پێشتریش چەندین لێپرسراوێتی وەرگرتووە.
تەیف سامی، بۆتە وەزیری دارایی، كە لە دایكبوی 1963ـی بەغدایە، لە 2019ـەوە بریكاری هەمان وەزارەت بووە، بەكالۆریۆسی لە كارگێڕی و ئابوریدا هەیە، بەڕێوەبەری فەرمانگەی بودجە بووە لە وەزارەتی دارایی.
وەزارەتی پەیوەندییەكان لەلایەن هەیام عەبود پڕكرایەوە؛ ئەو ژنە لە دایكبوی ساڵی 1967ـی بەغدایە، دكتۆرای لە ئەندازیاری پەیوەندییەكاندا هەیە و پێشتریش چەندین پۆستی هەبووە لە نێویاندا راوێژكاری وەزیری پەیوەندییەكان لە 2007 تا 2021.
