باشترین بژاردە بۆ ناجی هرمز، هێشتا هەر ماددەی 140ـی دەستوری عیراقە، تا چارەنوسی ئیدارەدانی ناوچەكانیان یەكلاییبكاتەوە و لە زێدی خۆیاندا بە ئاشتی بژین.
ئەو لە كریستیانەكانی دەشتی نەینەوایە، ساڵانێكە بە دەست دوو ئیدارەیی و ململانێی نێوان هەردوو حكومەتی عیراق و هەرێمی كوردستانەوە دەناڵێنێت، چونكە هەر لایەكیان بە مافی خۆی دەزانێت لەو ناوچانەدا حوكمڕان و باڵادەست بن.
"كەوتوینەتە نێوان دوو ئیدارەوە، هەر ئەوەش وایكردووە ناوچەكانمان ئاوەدان نەكرێنەوە، لەكاتێكدا ئێمە روبەڕوی ئاوارەیی و شەڕی زۆر بوینەوە" ناجی هرمز، موختاری تلسقۆف بۆ (كەركوك ناو) وای وت.
تلسقۆف لە دەشتی نه‌ینه‌وایە و به دوری 30 كیلۆمه‌تر ده‌كه‌وێته باكوری موسڵ، له ناوه‌ڕاستی 2014دا كه‌وته ده‌ستی "دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام - داعش" و بۆ دوو ساڵ له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی ئه‌و رێكخراوه‌دا مایه‌وه؛ تائێستا نیوەی دانیشتوانەكەی لە ئاوارەییدان.
حەز دەكەین ماددەی 140 بە زویی لە ناوچەكەماندا جێبەجێبكرێت
ناجی دەڵێت "ئێمە حەز دەكەین ماددەی 140 بە زویی لە ناوچەكەماندا جێبەجێبكرێت، هەرچەندە كەمترین بەشی جێبەجێكراوە و خەڵكێكی زۆر كەم لە چوارچێوەی ئەو ماددەیەدا قەرەبوكراونەتەوە".
بەپێی بەدواداچونەكانی پێشتری (كەركوك ناو)، نزیكەی نیوەی كریستیانەكانی نەینەوا بەرەو دەرەوەی وڵات كۆچیان كردووە دوای ئەوەی بەهۆی هەڕەشەكانی داعشەوە زێدی خۆیان بەجێهێشت.
"دەیان ساڵە مافی ئێمە دەفەوتێت، نە قەرەبوو وەردەگرین و نە چارەنوسمان دیارە، هەر بۆیە كریستیانەكان ناگەڕێنەوە زێدی خۆیان و بەشی زۆریان كۆچیان كردووە"، موختاری تلسقۆف پێیوایە ماددەی 140 چارەسەری "هەموو" كێشەكانیان دەكات.
تلسقۆف یەكێكە لەو یەكە ئیدارییانەی نەینەوا كە چارەنوسیان بەستراوەتەوە بە ماددەی 140؛ پاش کەرکوک، زۆرترین ناوچەی جێناکۆک دەکەوێتە سنوری پارێزگای نەینەوا، لەوانە باشیك و قەزاكانی شەنگال، مەخمور، تلکێف، شێخان، حەمدانییە و تەلەعفەر.
ناوچەكانی جێناکۆک، دەستەواژەیەکی دەستوورییە و بەکاردێت بۆ ئاماژەدان بە باری سیاسی و ئیداری پارێزگای کەرکوک و ئەو ناوچانەی بەهۆی سیاسەتەکانی حکومەتی عیراق (1968 - 2003) لەڕوی ئیداری و باری دیموگرافییەوە گۆڕانکارییان تێداکراوە.
به‌پێی ده‌ستوری عیراق کە لەسەرەتای ساڵی 2005ـدا زۆرینەی دەنگدەرانی عیراق بە بەڵێ پەسەندیان کردووە، پێویستە چارەنووسی ناوچەكانی جێناکۆک دوای هەر سێ قۆناغی ئاساییکردنەوە، سەرژمێریی و دواتر راپرسی بڕیاریان لەبارەوە بدرێت، ئه‌وه‌ش به‌پێی مادده‌ی 140 كه وادەی جێبەجێکردنەکەی تا کۆتایی ساڵی 2007 دیاریکرابوو له ده‌ستوردا.
ئەو ماددە دەستوورییە، پشتی بەستووە بەجێبەجێکردنی ناوەڕۆکی ماددەی 58ـی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە، کە لەمانگی 3ـی ساڵی 2004ـدا دەرکراوە و لەسێ بڕگەی سەرەکی پێکدێت.
"پێمانوایە جێبەجێكردنی ماددەی 140 لە قازانجی هەموو پێكهاتەكاندایە، بەتایبەت بۆ قەرەبووكردنەوە، چونكە تائێستا تەنیا لە سەدا 15ـی پێكهاتەی شەبەك قەرەبوكراونەتەوە، رێژەی قەرەبوكردنەوەی هاوڵاتیانی عەرەب، كریستیان و ئێزیدیش هەر كەمە و زۆریان ماون قەرەبوو بكرێنەوە" بەوتەی غەزوان داودی، ئەندامی پێشوی ئەنجومەنی پارێزگای نەینەوا/ شەبەك بۆ (كەركوك ناو).
جێبەجێكردنی ماددەی 140 لە قازانجی هەموو پێكهاتەكاندایە
ژمارەی شه‌به‌ك لە عیراق به نزیكەی 350 هه‌زار كه‌س هه‌ژمارده‌كرێن؛ به زۆری ده‌كه‌ونه ناوچه‌كانی باشیك، به‌رتڵه، حه‌مدانیه، تلكێف و گونده‌كانی ده‌شتی نه‌ینه‌وا، ئەوانیش هاوشێوەی كەمینەكانی تر روبه‌ڕوی ده‌ستدرێژی و په‌لاماری چه‌كدارانی داعش بونەوە.
داودی دەڵێت بەهۆی گۆڕانكاری لە پێگەی هێزە سیاسی و چەكدارییەكاندا، بە تایبەت لە نەینەوا، جێبەجێكردنی ماددەی 140 قورستر بووە، "چونكە ئێستا دەسەڵاتی كوردی لە نەینەوا لاواز بووە و ئەوەش كاریگەری خراپی لەسەر جێبەجێكرنی ئەو ماددەیە دەبێت".
بەپێی بەرنامەی كاری حكومەتەكەی محەمەد شیاع سودانی، لیژنەی باڵای جێبەجێكردنی ماددەی 140 پێكدەهێننەوە لەگەڵ تەرخانكردنی بودجە و خەرجكردنی شایستەی دارایی ئەوانەی لەو ماددەیە سودمەندن.
نبراس وەلید محەمەد، رۆژنامەنوسێكی عەرەبە لە ناحیەی فایدەی سەر بە قەزای ناوەندی موسڵ، ئەو پێیوایە "ماددەی 140 هێشتا باشترین بژاردەیە بۆ پێكهاتەكانی دەشتی نەینەوا، چونكە بەو رێگەیە مافی خۆیان وەردەگرنەوە و لەو دوودڵی و نیگەرانییە رزگاردەبن، كە دەیان ساڵە بەدەستیەوە دەناڵێنن و نازانن سەر بە حكومەتی عیراقین یان حكومەتی هەرێم".
بەپێی ئامارە رەسمییەكان لە ساڵانی 2007 تا 2012 زیاتر لە 136 هەزار فۆڕم گەڕێنراوەتەوە بۆ نوسینگەی جێبەجێكردنی ماددەی 140 لە نەینەوا، كە بارەگاكەی لە شنگال بوو بەڵام سەرپەرشتی لیژنەی لاوەكی لە چەند ناوچەیەكی دیكەی سەر بە پارێزگاكەش دەكرد.
"هەنگاوی كرداری بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 لە نەینەوا نابینم، ... خەڵكێكی كەم قەرەبوكراونەتەوە، خێزانەكەی ئێمە كە دەبێت سودمەندبن لەو ماددەیە یەك دینار قەرەبویان وەرنەگرتووە، لە راگەیاندنەكانەوە باسی 140 دەكرێت بەڵام هەر مەرەكەبی سەر كاغەزە، ئێمە دەمانەوێت ئەو دۆسیەیە كارابكرێتەوە و هەنگاوەكانیش كرداریی بن" نبراس وادەڵێت.
قەرەبوكردنەوەی ئاوارەكان بەشێكە لە قۆناغی یەكەمی جێبەجێكردنی ماددەی 140؛ ئەوەش لەڕێی گەڕانەوەی ئەوانەی لە كەركوك و ناوچەكانی تری جێناكۆكەوە بۆ دەرەوەی پارێزگاكە راگوێزرابون، هەروەها قەرەبوكردنەوەی ئەو خێزانانەی بۆ پارێزگاكە هاوردەكرابون.
ئەوانەی راگوێزرابون هەر خێزانێك بڕی 10 ملیۆن دیناریان پێدەدرێت، لە بەرامبەردا هاوردەكان بڕی 20 ملیۆنیان پێدەدرێت و رەوانەی شوێنەكانی خۆیان دەكرێنەوە.
هەرسێ قۆناغەكەی ماددەی 140 لە نەینەوا هیچیان جێبەجێنەكراوە
ماجد شنگالی، پەرلەمانتاری عیراق لە پشكی نەینەوا/ ئێزیدی بە (كەركوك ناو)ـی وت "پێویستە ماددەی 140 جێبەجێبكرێت، چونكە ماددەیەكی دەستورییە و دادگای فیدراڵی بڕیاری لەسەر جێبەجێكردنی داوە، هەرچەندە حكومەتی عیراق بە جددی كاری لەسەر نەكردووە، بەڵام بۆ كابینەی ئێستا رێككەوتن كراوە و دەبێت لیژنەكە كارابكرێتەوە، بڕیارە لەم ماوەیەشدا دەست بەكاركردن بكەنەوە و سەردانی ناوچەكانی جێناكۆك بكەن".
ئێزیدییەكان زۆرینە دەكەونە شێخان و شنگال، ژمارەیان بە 500 هەزار كەس دەخەمڵێنرێت و زۆرینە ئاوارە بون یان كۆچیان كرد، بەهۆی هێرشەكانی داعش كە بەشێكیان روبەڕوی مەرگ و رفاندن كردەوە، تائێستاش چارەنوسی زیاتر لە دوو هەزار هاوڵاتی ئێزیدی نادیارە.
شنگال جگە لەوەی ناوچەیەكی جێناكۆكی نێوان حكومەتەكانی بەغدا و هەولێرە، لەناوخۆشدا بەهۆی ململانێ سیاسی و سەربازییەكانەوە، سێ ئیدارەی رەسمی و ناڕەسمی هەیە لەگەڵ هەشت هێزی چەكدار.
"هەرسێ قۆناغەكەی ماددەی 140 لە نەینەوا هیچیان جێبەجێنەكراوە، تەنیا هەندێك كەس قەرەبویان وەرگرتووە، بەڵام زۆرینە سودمەندنەبون و تائێستا دۆسیەكانیان لە چاوەڕوانی وەرگرتنی قەرەبوكردنەوەدایە" ماجد شنگالی وای وت.
بەپێچەوانەی نەینەواوە؛ لە كەركوك لایەنە سیاسییەكانی عەرەب و توركمان لەگەڵ كورد بون بە دوو بەرەوە دەربارەی ماددەی 140 و هەندێكیان بە "ماوە بەسەرچوو" ناوی دەبەن، هەرچەندە دادگای باڵای فیدراڵی ساڵی 2019 جه‌ختیكردەوە له كارابونی مادده‌ی 140ی ده‌ستور تا ئه‌وكاته‌ی ته‌واوی رێكاره‌كانی په‌یوه‌ست به‌و مادده‌یه جێبه‌جێده‌كرێن.
روبینا ئومیلك عەزیز، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان لە لیژنەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم –تایبەت بە كاروباری ناوچەكانی جێناكۆك- بە (كەركوك ناو)ـی وت "ژمارەیەكی زۆر كەم لە هاوڵاتیان بەپێی ماددەی 140 قەرەبوكراونەتەوە و ... هیچ شتێكی رەسمی بەئێمە نەگەیشتووە دەربارەی كاركردنەوەی كارەكانی ئەو ماددەیە لەلایەن حكومەتی عیراقەوە، ئەمە بە قسە و وتی وتی نابێت بەڵكو پێویستی بە كردار هەیە".
بەبڕوای ناوبراو ئەگەر حكومەتی عیراق هەماهەنگی لەگەڵ هەرێمی كوردستان بكات، ئەوا جێبەجێكردنی ماددەی 140 ئاسان دەبێت.
لیژنەی دەستوری جێبەجێکردنی ماددەی 140 ساڵی 2006 لە پێكهاتە جیاوازەكانی عیراق پێکهێنرا، ژمارەیەك نوسینگەی لە چەند پارێزگایەكدا كردەوە بەڵام لە ساڵی رابردودا بودجه‌كه‌ی راگیراو ساڵی 2021 كەمتر لە 13 ملیار دینار بۆ كارەكانی ئەو ماددەیە تەرخانكرا، لەكاتێكدا پێویستی بە زیاتر لە 60 ملیار دینار هەبوو.
