200 ملیار دینار بۆ ماددەی 140ـی دەستوری عیراق تەرخاندەكرێت، بەپێی یاسای بودجەی فیدراڵی، بەوەش كۆی پارەی خەرجكراوی ئەو ماددەیە لە شەش ساڵی رابردودا دەگاتە نزیكەی 300 ملیار دینار.
یاسای بودجەی فیدراڵی بۆ ساڵانی 2023، 2024 و 2025 كە ئەمڕۆ لە رۆژنامەی واقائیعی عیراقی بڵاوكرایەوە، تیایدا بڕی 200 ملیار دینار بۆ لیژنەی جێبەجێكردنی ماددەی 140ـی دەستوری هەمیشەیی دانراوە، كە بۆ ئەمساڵ خەرجدەكرێت.
بڕیارە هەمان بڕە پارە وەك لە یاساكەدا هاتووە، بۆ ساڵانی 2024 و 2025ـیش خەرجبكرێتەوە.
ئەوەش دوای ئەوەهات بەپێی بەرنامەی كاری حكومەتەكەی محەمەد شیاع سودانی، لیژنەی باڵای جێبەجێكردنی ماددەی 140 چالاككرایەوە، لەگەڵ تەرخانكردنی بودجە و خەرجكردنی شایستەی دارایی ئەوانەی لەو ماددەیە سودمەندن.
لیژنەیەکی دەستوری جێبەجێکردنی ماددەی 140 له ساڵی 2006دا پێکهێنراوە، کاری ئەو لیژنەیە گەڕاندنەوە و قەرەبوکردنەوەی ئەو خێزانانەیە کە لە سەردەمی رژێمی پێشوو (1968 - 2003) لە شوێنەکانی خۆیان راگوێزران و زەرەرمەندبون یان ئەوانەی لەشوێنی راگوێزراوەکان نیشتەجێکران.
ئەو لیژنەیە کە ئەندام و سەرۆکەکەی لە پێکهاتەکانی عێراق پێکهاتووە، لەچەندین پارێزگا نوسینگەی تایبەتی هەیە و له چه‌ند ساڵی رابردودا بەهۆی نەبون یاخود كەمی بودجەوە بەشێكی كارەكانی راگیرا.
لە ساڵی رابردودا بەوپێیەی یاسای بودجە نەبوو، هیچ بڕە پارەیەك بۆ ماددەی 140 خەرجنەكرا؛ بەڵام بەپێی بەدواداچونی (كەركوك ناو)، لە یاسای بودجەی 2021ـدا بڕی 12 ملیار و 500 ملیۆن دینار تەرخانكراو.
لە ساڵی 2020ـدا یاسای بودجە نەبوو، لە ساڵی 2019ـدا بڕی 50 ملیار دینار بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 تەرخانكرابوو، لە بودجەی ساڵانی 2017 و 2018ـدا هەریەكێكیان بڕی تەنیا پێنج ملیار دیناری تێدابوو بۆ ئەو ماددەیە، لە یاسای بودجەی ساڵی 2016ـیشدا 19 ملیار و 760 ملیۆن دینار تەرخانكرابوو.
لە شەش ساڵدا (2016 تا كۆتایی 2023ـی تێدایە) بڕی زیاتر لە 292 ملیار دینار بۆ لیژنەی جێبەجێكردنی ماددەی 140ـی دەستور تەرخانكراوە.
به‌پێی ده‌ستوری عیراق کە لەسەرەتای ساڵی 2005ـدا زۆرینەی دەنگدەران بە بەڵێ پەسەندیان کردووە، پێویستە چارەنووسی كەركوك و ناوچەكانی دیكەی جێناکۆک دوای هەر سێ قۆناغی ئاساییکردنەوە، سەرژمێریی و دواتر راپرسی بڕیاریان لەبارەوە بدرێت، ئه‌وه‌ش به‌پێی مادده‌ی 140 كه وادەی جێبەجێکردنەکەی تا کۆتایی ساڵی 2007 دیاریکراوە له ده‌ستوردا.
دادگای باڵای فیدراڵی ساڵی 2019ـدا كۆتایی بە مشتومڕ هێنا دەربارەی "بەسەرچونی ماددەی 140"، جەختیكردەوە له كارابونی ماددەكە تا ئه‌وكاته‌ی ته‌واوی رێكاره‌كانی په‌یوه‌ست به‌و مادده‌یه جێبه‌جێده‌كرێن.
ئەو ماددە دەستوورییە، پشتی بەستووە بەجێبەجێکردنی ناوەڕۆکی ماددەی 58ـی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە، کە لەمانگی 3ـی ساڵی 2004ـدا دەرکراوە و لەسێ بڕگەی سەرەکی پێکدێت.
تائێستا تەنیا بەشێك لە قۆناغی یەكەمی ماددەی 140 جێبەجێكراوە، ئەویش قەرەبوكردنەوەیە؛ بۆ گەڕانەوەی ئەوانەی لە كەركوك و ناوچەكانی تری جێناكۆكەوە بۆ دەرەوەی پارێزگاكە راگوێزرابون، هەروەها قەرەبوكردنەوەی ئەو خێزانانەی بۆ پارێزگاكە هاوردەكرابون.
ئەوانەی راگوێزرابون هەر خێزانێك بڕی 10 ملیۆن دیناریان پێدەدرێت، لە بەرامبەردا هاوردەكان بڕی 20 ملیۆنیان پێدەدرێت و رەوانەی شوێنەكانی خۆیان دەكرێنەوە.
لە ناوەڕاستی مانگی ئایاری ئەمساڵدا ناوی 100 خێزان گەڕایەوە بۆ ئەوەی پارەی قەرەبوكردنەوە لە چوارچێوەی ماددەی 140ـدا وەربگرن.
تەنیا لە پارێزگای كەركوك زیاتر لە 54 هه‌زار خێزان چه‌كی قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی مادده‌ی 140ـیان وه‌رگرتووه له راگوێزراوان و عه‌ره‌بی هاورده، ئەوەش لە ماوەی 10 ساڵدا، به‌پێی ئامارەكانی لیژنه‌ی جێبه‌جێكردنی مادده‌ی 140ـی ده‌ستوری عیراق بۆ (كەركوك ناو)، كە هێشتا هەزاران كەس ماون قەرەبوو وەربگرنەوە.
بەپێی ئامارە رەسمییەكان لە ساڵانی 2007 تا 2012ـیش زیاتر لە 136 هەزار فۆڕم گەڕێنراوەتەوە بۆ نوسینگەی جێبەجێكردنی ماددەی 140 لە نەینەوا، كە بارەگا سەرەكییەكەی لە شنگال بوو.
هەموو سنوری پارێزگای كەركوك و زیاتر لە 11 یەكەی كارگێڕی لە پارێزگاكانی نەینەوا، دیالە و سەڵاحەدین چارەنوسی ئیدارەدانیان بەپێی ماددەی 140 یەكلاییدەكرێتەوە.
