لەیلا ئەحمەد – كەركوك

نادیە، هانا بۆ خۆسوتاندن دەبات، لەتاو توندوتیژیی و نەهامەتییەكانی ژیانی، بەڵام هێندەی دیكە ماڵوێران دەبێت و ناتوانێت بەڕێگەی یاساییش مافەكانی وەربگرێتەوە.

"هەرچی توندوتیژی هەبوو لە هاوسەرەكەمم قبوڵكرد، وتم بەڵكو پەشیمان ببێتەوە چونكە منداڵمان هەیە، بەڵام چیتر توانای بەرگەگرتنم نەما".

نادیە ناوی خوازراوێكی ژنێكی كەركوكییە، لە ساڵی 2019ـدا هاوسەرگیری لەگەڵ خۆشەویستەكەی خۆیدا كردووە و هەر زوو سەرەتای كێشەكانیان دەركەوتووە، "دڵی پیسبوو، تا وایلێهات جێی خەوتنی جیاكردەوە و دواتر زانیم لەگەڵ كچێكی تردا پەیوەندی هەیە"، نادیە بۆ (كەركوك ناو) وای وت.

ئەو دوانەیەكی لە هاوسەرەكەی هەیە؛ كچ و كوڕێك، كە ئێستا تەمەنیان سێ ساڵە.

"شەوێكیان تەواو دڵنیابوم و بۆم ئاشكرابوو هاوسەرەكەم خیانەتم لێدەكات، زانیم پەشیمان نابێتەوە و منی ناوێت، بۆیە تا رۆژ بووەوە نەخەوتم، دواتر منداڵەكانم بردە ماڵی باوكم و رامسپاردن ئاگاداریان بن، بە پەلە گەڕامەوە بۆ ماڵەوە و .... ئاگرم لە جەستەی خۆم بەردا".

نادیە دەڵێت هەر ئەو رۆژە، - كانونی دوەمی 2022 - بە هەڕەشەی خۆسوتاندن داوای لە هاوسەرەكەی كردووە واز لە ئافرەتی دیكە بهێنێت، بەڵام گرنگی بە قسەكانی نەداوە و چۆتە ژورێكی تر.

"لەتاو ئاگرەكەی جەستەم بەناو ماڵەكەدا رامدەكرد، هاوارم دەكرد، زۆر ئازارم هەبوو، قەنەفە و ناو ماڵەكەش سوتان، ماڵەكە یەكپارچە بوو بە ئاگر و دوكەڵ، بەرەو دەرگای حەوشە رۆیشتم تا یەكێك فریام بكەوێت، لەوێ هاوسەرەكەم و دراوسێكان ئاگرەكەی جەستەیان كوژاندمەوە".

نادیە بەشێكی زۆر لە جەستەی سوتا، بە تایبەت دەموچاو، دەست و قاچی، بەڵام سوتاوییەكەی نەگەیشتە هەناوی و هەر ئەوەش لە مردن رزگاری كرد. لە دوای روداوەكە، كێشەكانی نێوان نادیە و هاوسەرەكەی هێندەی دیكە قوڵدەبنەوە.

تەنیا لە سەرەتای 2022ـەوە تا كۆتایی مانگی ئابی هەمان ساڵ؛ 190 كەس بەهۆی سوتان و خۆسوتاندنەوە رەوانەی نەخۆشخانەی سوتاوی كراون كە بەشێكە لە نەخۆشخانەی ئازادی شاری كەركوك، لەو ژمارەیە 29 كەسیان بەهۆی بەرزی رێژەی سوتاوییەوە گیانیانلەدەستداوە، لە كۆی ژمارەكەش تەنیا پێنجیان لەرەگەزی نێر بون و ئەوانیتر مێ بون، بەپێی ئامارێكی رەسمی كە (كەركوك ناو) دەستی كەوتووە.

لە تەواوی ساڵی 2021ـدا لەو نەخۆشخانەیە 242 حاڵەتی سوتان و خۆسوتاندن تۆماركراوە، لەو ژمارەیە 62 كەسیان گیانیانلەدەستداوە و تەنیا سێ كەسیان لە رەگەزی نێر بووە.

سەرچاوەیەك لە نەخۆشخانەی سوتاوی كەركوك، كە بەهۆی نەبونی مۆڵەتی لێدوانەوە داوایكرد ناوی بڵاونەكرێتەوە بە (كەركوك ناو)ـی وت "ئەوانەی خۆیان سوتاندووە و هاتونەتە نەخۆشخانە، بەهۆی توندوتیژی خێزانی و كێشەی كۆمەڵایەتییەوە بووە، كە زۆرینەیان ژنن و منداڵیشیان هەیە، لە هەموو نەتەوە و پێكهاتەكانی تێدایە".

بەپێی زانستی پزیشكی كە سەرچاوەكە باسیكرد؛ رێژەی سوتاوی سەدا 40 بۆ 50 ئەگەری مانەوەی لە ژیاندا كەمە، لەكاتێكدا زۆربەی ئەوانەی رەوانەی نەخۆشخانە دەكرێن، رێژەی سوتاوییان دەگاتە سەدا 90 و زیاتریش.

ئەو نەخۆشخانەیە تەنیا 12 قەرەوێڵەی هەیە؛ لە پارێزگاكانی دیالە و سەڵاحەدینیشەوە نەخۆش وەردەگرێت، بۆیە لەبەر نەبونی جێگە هەندێكجار قوربانیانی سوتاوی رەوانەی نەخۆشخانەكانی سلێمانی دەكەن.

نادیە لەو نەخۆشخانەیەى كەركوك سەرەتا چارەسەری بۆ سوتاوییەكەی جەستەی وەرگرتووە، 15 رۆژ لەوێ بووە و بەهۆی زۆری رێژەی سوتاوییەكەیەوە رەوانەی نەخۆشخانەكانی سلێمانی كراوە، چەند مانگێك لەژێر چاودێری پزیشكیدا ماوەتەوە.

"ئەو ماوەیەی لە نەخۆشخانە بوم هەر هاوسەرەكەم خزمەتی دەكردم، بە گریانەوە باوەشی پێداكردم و وتی هەرچەندە سوتاوی بەڵام تا مردن لەگەڵ مندا دەمێنێتەوە و من دایكی منداڵەكانی ئەوم، وەك ئەوەی خزمەتی منداڵێك بكات ئاوا خزمەتی كردم، لەوێ پەشیمانی دەربڕیی و وتی ئەو خەتابار بووە"، نادیە وایوت.

"سور دەمزانی هاوسەرەكەم تەنیا لەبەر ئەوە خزمەتم دەكات و ئاوا دەكات تا لە ئیفادەكەمدا بۆ لایەنی ئەمنی ناوی ئەو نەهێنم"، هەر واشیكرد و لەكاتی لێكۆڵینەوەكاندا وتویەتی "توڕەبوم و خۆم سوتاند و هاوسەرەكەم بێتاوانە"، بەوەش هاوسەری نادیە روبەڕوی هیچ لێپرسینەوە و سزایەكی یاسایی نەبۆوە.

سور دەمزانی هاوسەرەكەم تەنیا لەبەر ئەوە خزمەتم دەكات تا لە ئیفادەكەمدا بۆ لایەنی ئەمنی ناوی نەهێنم

بەپێی ئامارێكی فەرماندەیی پۆلیسی كەركوك، لە شەش مانگی سەرەتای 2022ـدا 16 حاڵەتی "خۆكوشتن" لە پارێزگاكە تۆماركراوە، 11ـیان لە رەگەزی مێ بون.

هەروەها لە دوو مانگی یەكەمی ئەمساڵدا 149 حاڵەتی توندوتیژی خێزانی لە كەركوك تۆماركراون، كە 122 حاڵەتیان دژ بە ژنان بووە، لەكاتێكدا بە درێژایی ساڵی 2021ـیش 500 حاڵەت هەبون، لە نێویاندا شەڕی نێوان هاوسەران و خیانەتی هاوسەرگیری.

موقەدەم عامر نوری، وتەبێژی فەرماندەیی پۆلیسی پارێزگای كەركوك بە (كەركوك ناو)ـی وت "هەر حاڵەتێكی خۆسوتاندن و سوتاندن روبدات بەهۆكاری توندوتیژی بووە، زۆرێك لەو كەیسانەی هەن دەردەكەوێت خۆیان ناسوتێنن و بە رێگەی دیكە خۆیان دەكوژن، چونكە دەترسن لە خۆسوتاندندا نەمرن و بمێنن".

بەپێی رێكارەكانی لایەنی ئەمنی، تیمی لێكۆڵینەوە دەچنە شوێنی روداوی سوتان و خۆسوتاندن و خۆكوشتن، دواتر ئیفادەی قوربانییەكە وەردەگرن ئەگەر لە ژیاندا بێت.

"ئەو حاڵەتانەی سوتاوی كە لێكۆڵینەوەمان تێداكردووە هەمووی توندوتیژی بووە"، موقەدەم عامر دەڵێت لە سەرەتای ئەمساڵەوە زیاتر لە 13 حاڵەتی خۆسوتاندن و كوشتن و خۆكوشتنیان تۆماركردووە، نمونەی دۆسیەیەكی نوێی هێنایەوە، كە هەفتەیەك لەمەوبەر ژنێك بەهۆی كێشە لەگەڵ هاوسەرەكەیدا خۆی كوشتووە.

هەر لەمساڵدا و لە 23ـی مانگی شوبات، ژنێكی (38ساڵ) لە قەزای داقوق، كە دایكی چوار كچ بوو، خۆی سوتاند و گیانیلەدەستدا، دوای ئەوەی هاوسەرەكەی مارەی ژنێكی تری بڕی.

لە 4ـی تەمموزیشدا تیمەكانی پۆلیسی فریاكەوتنی كەركوك، سەركەوتوبون لە رزگاركردنی ژنێك كە دەیویست كۆتایی بە ژیانی خۆیی و منداڵەكەی بهێنێت.

نادیە لە روداوی خۆسوتاندنەكەدا كۆتایی بە كێشەكانیشی نەهات و بە تەواوی ماڵی شێوا.

"هەر دوای ئیفادەكەم و كە تاوانەكەم خستەسەر خۆم، هاوسەرەكەم هەڵسوكەوتی گۆڕا، بەڵكو لە جاران خراپتر بوو، منیش پەشیمان بوم لەوەی ئەوم بێتاوانكرد و خۆشم سوتاند".

نادیە چەندین نەشتەرگەری جوانكاری بۆ روخسار و جەستەی دەكات، دوایینیان لە دوبەی بووە، "بەڵام جوانییەكەی جارانم نەما، دەم و چاوم زۆر شێواوە و توشی كێشەی دەرونی بوم"، لەو بارودۆخەشدا جارێكیتر كێشەكان یەخەی دەگرنەوە.

هاوسەرگیرییەكەی تا مانگی حوزەیرانی 2022، بە كێشە و توندوتیژییەكانەوە درێژە دەكێشێت، "رۆژێك هاوسەرەكەم وتی تۆ روخسار و جەستەت شێواوە و دەبێت جیاببینەوە، وتی ژن دەهینێتەوە، داوایكرد یان جیابونەوە یان مانەوە لەگەڵ منداڵەكانمدا بە تەنیا، منیش جیابونەوەم هەڵبژارد و ئێستا بە دوو منداڵەوە لە ماڵی باوكم دەژیم" نادیە وای وت، كە ئێستا چاوەڕێی دوایین دانیشتنی دادگایە تا بە یەكجاری لە هاوسەرەكەی جیاببێتەوە.

بەپێی دوایین ئاماری ئەنجومەنی باڵای دادوەری، لە مانگی ئابدا 197 حاڵەتی تەڵاق لە كەركوك تۆماركراوە.

ئاهەنگ ئەنوەر، پارێزەر لە كەركوك بە (كەركوك ناو)ـی وت "ساڵانە دۆسیەی خۆسوتاندنمان دێتە بەردەست، ژنان هەندێكجار هاوسەرەكانیان بە هۆكار و پاڵنەر دەزانن، بەڵام ئەمە ناتوانێت بیسەلمێنێت تاوانبارن، چونكە پێویستە دوو شایەتیان هەبێت كە هاوسەرەكەی هاندەری خۆسوتاندنی بووە، یان تۆماری كامێرا هەبێت".

بەپێی یاسا ئەگەر كەسوكاری قوربانییەكە، تەنانەت كچ و كوڕەكانیشی ببنە شایەت بەسەر باوكیانەوە و وەك تاوانباری خۆسوتاندن بیناسێنن، شایەتییەكەیان لە دادگا وەرناگیرێت، بەوتەی ئاهەنگ، كە دەڵێت سەلماندنی لایەنی تاوانبار لەو دۆسیەیانەدا "زۆر قورسە" و بەوهۆیەوە بەردەوام ژنان قوربانیین.

دۆسیەكانی خۆسوتاندن زۆرن، بەڵام خێزانەكان بە كەمی پەنا دەبەنە بەر دادگا و دەیانەوێت روداوەكە بە نهێنی بمێنێتەوە

لە ماددەی 408ـی یاسای سزادانی عیراقیدا هاتووە هەر كەسێك یەكێكی هاندابێت بۆ خۆكوشتن یان بە هەر رێگایەك هاوكاری كردبێت بۆ خۆكوشتن، ئەوا سزای تا حەوت ساڵ زیندانی حوكمدەدرێت، بەڵام ئەگەر كەسەكە گیانلەدەستنەدات ئەوا كەسی هاندەر بە (حبس) سزادەدرێت.

ئەگەر ئەو كەسەی هانا بۆ خۆكوشتن دەبات تەمەنی لە 18 ساڵ كەمتر بێت، ئەوا هاندەر تاوانی كوشتنی بە ئەنقەستی دەخرێتەپاڵ، بەڵام لە هیچ بارودۆخێكدا ئەو كەسەی هەوڵی خۆكوشتن دەدات سزا نایگرێتەوە.

"دۆسیەكانی خۆسوتاندن زۆرن، بەڵام خێزانەكان بە كەمی پەنا دەبەنە بەر دادگا و دەیانەوێت روداوەكە بە نهێنی بمێنێتەوە، یان دەڵێن كچەكەمان تازە گیانیلەدەستدا سكاڵا نەكەین باشترە"، ئەو پارێزەرە دەڵێت ژنان و كچانیش خۆیان هۆكارن كە كێشەكانیان نابەنە دادگا و دەترسن "ئابڕویان" بچێت، ئەوەش بەهۆی كەمی هۆشیاری یاساییەوەیە.

لە پارێزگای كەركوك شەڵتەر و هیچ شوێنێكی دیكە نییە بۆ داڵدەدانی ئەو ژن و كچانەی هەڕەشە لەسەر ژیانیان هەیە یاخود بە هۆكاری جیاواز بە تایبەتی خێزانی، روبەڕوی توندوتیژی دەبنەوە.

"خوشكەكەم لەتاو توندوتیژیی و لێدانی بەردەوامی هاوسەرەكەی خۆی نەگرت و خۆی سوتاند، چونكە منداڵەكانیشیان لێكرد، ئەویش وەك ئەو ژنانەی تەنانەت دایك و باوكیش ئامادەنین بەرگرییان لێبكەن"، سامیە (31 ساڵ) وای وت.

سامیە ناوێكی خوزراوە و چیرۆكی خوشكەكەی بۆ (كەركوك ناو) گێڕایەوە، كە ساڵی 2019 بەهۆی زۆری رێژەی سوتاویی جەستەیەوە، لە تەمەنی 43 ساڵیدا گیانیلەدەستداوە، "رۆژ نەبوو هاوسەرەكەی قسەی پێنەڵێت و لێی نەدات، هەموو گیانی شین ببۆوە، ماڵەكەی لێكردبوو بە دۆزەخ، چەندینجاریش تۆرا و هاتەوە ماڵی باوكی، بەڵام لەبەر منداڵ و ترسی ئابڕوچون، دەیانناردەوە لای هاوسەرەكەی".

خوشكەكەی سامیە كێشەكانی لەگەڵ هاوسەرەكەیدا دەگاتە جیابونەوە، لە ماڵی باوكی لەگەڵ سێ منداڵەكەیدا، كە گەورەكەیان ئەوكات پێنج ساڵ و بچوكەكە یەك ساڵ بوو، لەوێ دەژیا، بەڵام دواتر منداڵەكانی لێوەردەگرنەوە، بە فشاری ماڵی باوكی و كەسوكاری هاوسەرەكەی.

"هەر لە ماڵی باوكم خۆی سوتاند، بۆیە هاوسەرەكەی تاوانبار نەكرا، لە لێكۆڵینەوەكانیشدا هەندێك لە كەسوكار، وەك برا و خوشك و باوك و هاوسەرەكەیشی وتەیان وەرگیراو، بەڵام تەنیا راگیران بۆ ماوەیەكی زۆر كەم و هیچ كەسێك سزانەدرا" سامیە وادەڵێت.

ئامارەكانی توندوتیژی لە كەركوك هاوكاتە له‌گه‌ڵ هه‌وڵه‌كانی ده‌رچواندنی یاسای به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی توندوتیژی خێزانی، كە تیایدا هەندێك رێگەچارە بۆ رێگری لە توندوتیژی دانراون لە نێویاندا كردنەوەی شەڵتەر لە پارێزگاكاندا، بەڵام یاساكە هێشتا لە په‌رله‌مانە و پەسەندنەكراوە.

سرود ئەحمەد، لێپرسراوی لقی كەركوكی كۆمەڵەی هیوای عیراقی بە (كەركوك ناو)"ی وت "كێشەی خێزانی و كۆمەڵایەتی و خۆسوتاندن لەكەركوك ئەوەندە زۆر بووە، رۆژ نا رۆژێك كەیسێكی توندوتیژییمان دێتەبەردەست، هۆكارەكانیش زیاتر تۆڕە كومەڵایەتییەكان و قەیرانی دارایی و چەكداربونی كۆمەڵگە و كەمی هەلیكارە".

ئەو رێكخراوە لە 2018ـدا بەدواداچونی مەیدانی بۆ 58 دۆسیە هەبووە، لە خۆسوتاندن و سوتان و خۆكوشتن، وەك سرود دەڵێت لە ئەنجامدا دەركەوتووە، زۆربەیان لەناو ئەو خێزانانەدا بووە كە "ئاستی هۆشیارییان كەمترە، هیچ سۆز و گرنگییەك بە منداڵەكانیان نادەن، گرنگی بە یەكتریی نادەن و كێشەی خێزانییان زۆر بووە".

نمونەی دۆسیەیەكی نوێی هێنایەوە، كە لە ئەیلولی ئەمساڵدا زانیارییان لەبارەیەوە دەستكەوتووە، ئەویش لە گوندێكی كەركوكە و منداڵێك لەو نێوەندەدا بۆتە قوربانی، بەوپێیەی بەهۆی توندوتیژی زۆری باوكیەوە، دایكی خۆی سوتاندووە و بەشێك لە جەستەی سوتاوە، بەڵام لە ژیاندا ماوە و "هەوڵدەدەین منداڵەكە تێكەڵ بە ژیانی ئاسایی ببێتەوە، ئێستا یاری دەكات و فێری تێكەڵكردنی رەنگەكان بووە، وێنە دەكشێت و گۆرانی دەڵێت".

سرود ئەحمەد دەڵێت هەوڵدەدەن ئەو جۆرە دۆسیەیانە هانبدەن بەڕێی یاسا مافی خۆیان وەربگرن، ئەوانیش بەدواداچون دەكەن و هاوكارییان دەكەن، "خۆسوتاندن چارەسەر نییە، داوا لە ژنان دەكەم پەنا بۆ خۆسوتاندن نەبەن، چونكە دۆسیەی سوتان و خۆسوتاندن ئەوەندە بە شەرمەزاری سەیر دەكرێت لەلایەن خێزانەكانیشیانەوە بە نهێنی دەمێنێتەوە و لەڕوی یاساییشەوە هیچیان بۆ ناكرێت".

بەپێی راپرسییەكی فەرمانگەی بەهێزكردنی تواناكانی ژنان لە ساڵی 2020ـدا - سەر بە ئەمیندارێتی ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق-، هەریەک لە پارێزگاكانی كەركوك، دهۆك و نەینەوا زۆرترین رێژەی توندوتیژی خێزانییان تیادا تۆمارکراوە و 123 ژن ئاماژەیان بەوەداوە لە ژێر فشار و توندوتیژی خێزانیدا، هەوڵی خۆكوشتنیانداوە.

شوێنەواری سوتان و خۆسوتاندنی ژنان دەسڕدرێتەوە و خێزانەكانیشيان تاوانەكە پەردەپۆش دەكەن

"شوێنەواری سوتان و خۆسوتاندنی ژنان دەسڕدرێتەوە، هەموو شوێنی روداوەكە دەبێت بە خەڵوز، كەرەستەكانی تاوانەكە وەك دەبەی نەوت و چەرخ نامێنن وەك تاوانی دیكە نییە چەقۆ یان چەك هەبێت و بدۆزرێتەوە، لەگەڵئەوانەشدا خێزانەكانیان تاوانەكە پەردەپۆش دەكەن" بەوتەی توێژەرێكی كۆمەڵایەتی لە كەركوك، كە داوایكرد ناوی بڵاونەكرێتەوە.

"چەندین دۆسیەی ئافرەتم لایە بەهۆی توندوتیژی خێزانییەوە خۆیان سوتاندووە یان سوتێنراون، بەڵام مافیان ناسەندرێت و لە دادگاش داوای شایەت دەكەن، كە زۆر قورسە و لە زۆربەی روداوەكاندا شایەت نییە"، ئەو توێژەرە دەڵێت ژنان لە ترسی ئابڕوچون و بەهۆی دابونەریتی خێزان و كۆمەڵگەوە، سكاڵا ناكەن و واز لە وەرگرتنەوەی مافەكانیان دەهێنن.

بەپێی ئامارێكی كۆمسیۆنی مافەكانی مرۆڤ لە عیراق كە دراوە بە (كەركوك ناو)، ساڵی 2021 لە كەركوك، 98 كەس كۆتاییان بە ژیانی خۆیان هێناوە، لەو ژمارەیەش 78 كەسیان لە رەگەزی مێن و تەمەنیان لە سەروی 20 ساڵەوە بووە، لە كاتێكدا بە درێژایی ساڵی 2020 لە كەركوك 65 حاڵه‌تی "خۆكوشتن" تۆماركراون كە 50ـیان له‌ ره‌گه‌زی مێ بون.

ژیان حەمید، بەڕێوبەری لقی كەركوكی یەكێتیی ژنانی كوردستان بە (كەركوك ناو)ـی وت "لە ساڵی رابردودا 15 كەیسی خۆسوتاندنمان هەبوو، بەڵام تا مانگی شەشی ئەمساڵ شەش كەیسمان هەبووە و بەپێی بەدواداچونەكان، هیچ یەكێك لەو خێزانانە ناڵێن كێشەی خێزانییان هەبووە و هۆكارەكەی دەگەڕێننەوە بۆ خراپی باری دەرونی و تەباخ و تەقینەوەی غاز، بەڵام لەڕاستیدا كەیسەكان بەوشێوەیە نین و كەیسی توندوتیژیین".

"زۆرێك لە خێزانەكان كاتێك كچەكانیان خۆیان دەسوتێنن، لە هەموو مافێكیان خۆشدەبن و تاوانەكە دەشارنەوە، بەهۆكاری ئابڕوچون"، ژیان دەڵێت زۆربەی دۆسییەكانی ئێستای خۆسوتاندن و سوتان دەشاردرێنەوە، ئەوەش پێویستی بە بڵاوكردنەوەی هۆشیاری هەیە تا ژنان پەنا بۆ خۆسوتاندن نەبەن كە چارەسەر نییە.

بەپێی ئامارێكی وەزارەتی ناوخۆی عیراق، لە ساڵی 2021ـدا زیاتر لە 772 حاڵەتی "خۆكوشتن" لە عیراق (جگە لە هەرێمی كوردستان) تۆماركراوە، كە سەدا 44.8ـیان لە رەگەزی مێ بون، سەدا 40ـیان هاوسەرگیرییان كردووە و لە هۆكارەكانیش سەدا 35.22 بەهۆی فشاری دەرونی و سەدا 34.64ـی بەهۆی ناجێگیری باری دەرونییەوە بووە.