بەشێك لە ئیدارە خۆجێییەكان لە عیراق تەنیا بە زمانی عەرەبی نامیلكەی هاندانی هاوڵاتیان بۆ وەرگرتنی ڤاكسینی كۆرۆنا چاپ و بڵاودەكەنەوە، تەنانەت لەو ناوچانەش كە زۆرینەی هەرە زۆری دانیشتووانەكەی كەمینەی ئایینی و نەتەوەیین و زمانی تایبەت بەخۆیان هەیە. بەڵام هەندێك رێكخراوی كۆمەڵی مەدەنی بە پێچەوانەوە لانیكەم بەشەش زمانی كەمینە پۆستەری هۆشیاركردنەوە بڵاودەكەنەوە.
ئەوەش لەكاتێكدایە، تیمە جیاوازەكانی حكومەت و رێكخراوەكان بە پێچەوانەی پۆستەرەكانەوە بە زمانی كەمینەكان لەگەڵیاندا گفتوگۆ دەكەن لەو ناوچانەی كەمینەكان لێی نیشتەجێن. ئەوەش لە پێناو ئەوەی نەبونی پۆستەر بە زمانی دایك بۆ كەمینەكان نەبێتە كێشە.
محەمەد ئەشرەف (45 ساڵ)، دانیشتووی قەزای تەلەعفەر، بەدوری 70كم لە خۆرئاوای موسڵ و سەر بە پارێزگای نەینەوایە لە سەر سنوری عیراق – سوریا، یەكێكە لەو دەیان هاوڵاتییە توركمانەی كە پۆستەرەكانی بە زمانی عەرەبی بینیووە نەك زمانی دایك (توركمانی)، بەڵام ئەو وتی كە ئەوە بۆ ئەو نەبۆتە كێشە. چونكە وتی "چەندین تیمی خۆبەخش و رێکخراوی ناوخۆیی سەردانمان دەكەن و بە زمانی خۆمان (زمانی توركمانی) قسەمان لەگەڵدا دەكەن و هانمان دەدەن ڤاكسینی كۆرۆنا وەربگرین".
وتیشی "لەگەڵ خۆیاندا نامیلەكە و پۆستەری هاندانیان پێبوو بۆ وەرگرتنی ڤاكسین، بەڵام بە زمانی خۆمان قسەیان لەگەڵدا دەكردین و زانیارییەكانیان زۆر رون بوون".
تەلەعفەر، بەپێی خەمڵاندنی وەزارەتی پلاندانانی عیراق بۆ ساڵی 2019 کە دوایین ئاماری بڵاوکراوەی شارەکانە لەلان حکومەتی فیدراڵییەوە، دانیشتووانەكەی زیاتر لە 524 هەزار كەس دەبێت، دانیشتووانی ناوەندی شار توركمانن، لەگەڵ بونی عەرەبی سوننە و ئێزیدی لە دەوربەری قەزاكە.
بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی نەینەوا، لە چوارچێوەی هەڵمەتەكانیاندا، پۆستەری هاندانی بۆ قەزای تەلەعفەر ناردووە، بەڵام هەمویان بە زمانی عەرەبی بوون.
(كەركوك ناو)، سەردانی یەکەی پەیوەندییەکان و راگەیاندنی تەندروستی قەزای تەلەعفەری كرد و جەختیانكردەوە لەوەی تەواوی پۆستەر و نامیلكەكانی هاندانی هاوڵاتیان بۆ وەرگرتنی ڤاكسین بە زمانی عەرەبی نوسراون و لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی نەینەواوە بۆیان رەوانەكراوە كە سەر بە وەزارەتی تەندروستی حكومەتی فیدراڵە.
بەڵام وەك چارەسەرێك بۆ ئەوەی كەمینەكان كێشەیان بۆ دروستنەبێت، تەندروستی تەلەعفەر، ئەو تیمانە بەكاردەهێنێت كە خۆیان كەمینەن و زمانی كەمینەكان دەزانن لە ناوچەكە، تا گفتوگۆ لەگەڵ خەڵك بكەن و گرنگی وەرگرتنی ڤاكسینیان بۆ رونبكاتەوە.
بەگشتی لە نەخۆشخانەكان و بنكەكانی تەندروستی پۆستەرەكانی هۆشیاركردنەوەی هاوڵاتیان بڵاودەكرێنەوە.
"یەكێك لە هۆكارەكانی بونی پۆستەرەكان تەنیا بە زمانی عەرەبی، بە هۆی ئەوەوەیە، كە زۆرێك لە دانیشتوانی تەلەعفەر توانای خوێندنەوەی زمانی تورکمانییان نییە، هەرچەندە بەو زمانە دەدوێن و قسە دەكەن"، بەپێی لێپرسراوانی یەكەی پەیوەندییەکان و راگەیاندنی تەندروستی قەزای تەلەعفەر.
بەڵام عەلی ئەحمەد، چالاکوانێكی مەدەنییە لە قەزاكە و لە چوارچێوەی تیمێکی خۆبەخشدا هانی خەڵكی ناوچەكە دەدات بۆ وەرگرتنی ڤاكسینی كۆرۆنا، وتی "بەشێك لە خەڵكی ناوچەكە عەرەبی نازانن و پێویستیان بەوە هەیە بە زمانی خۆیان هانیان بدەیت بۆ وەرگرتنی ڤاكسین، بەتایبەت ئەوانەی نەچونەتە خوێندن".
عەلی لەگەڵ توركمانەكان بە زمانی توركمانی قسە دەكات و دەڵێت ئەوە هۆكارێكە بۆ ئەوەی بە وردی تێیانبگەیەنیت.
بەڵام لەگەڵئەوەشدا وتی "بەداخەوە هەموو ئەو ناملیكانەی چاپمانكردون بە زمانی عەرەبین، چونكە لەهەمانکاتدا زۆربەی دانیشتوان نازانن نوسینی تورکمانی بخوێننەوە، چ بەپیتی عەرەبی بێت یان بە لاتینی، تەنانەت بەشێك لەوانەی کە دەرچوی زانکۆ و پەیمانگەکانن زۆربەیان نازانن بە زمانی دایک بخوێننەوە، چونکە لەسەرەتاوە فێرنەکراون و لەو قوتابخانانە خوێندویانە كە بە عەرەبین".
بەگشتی بونی زمانی كەمینەكان لەسەر پۆستەرەكان لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی تر جیاوازە، بۆ نمونە لە كەمپی ئاوارەكانی دەركار لە قەزای زاخۆ، لە پارێزگای نەینەوا – سنوری عیراق - توركیا-، كە زۆرینەی دانیشتووانەكەی ئێزیدین، پۆستەرەكان بەهەردوو زمانی عەرەبی و كوردی (زاراوەی كرمانجی ژوورو) نوسراون. ئێزیدییەكان بە كرمانجی قسەدەكەن و دەنوسن، بەڵام زۆرینەشیان عەرەبی دەزانن.
نورى سەعید دربۆ، لەو كەمپە مامۆستایە سێ هەزار و 328 ئاوارە لێی نیشتەجێن، بە (كەركوك ناو)ی وت "زۆر بە باشی لە زمانی پۆستەرەكان تێدەگەین، بەڵام بە گشتى رێکلامکردن بۆ هاندانى ئاوارەکان بۆ وەرگرتنى ڤاکسین کەمە".
"ئاوارەکان وەکو خەڵکى دیکەى ئاسایى نین، لەبەرئەوەی دورن لە ناوەندی شارەكان، پێویستە دوو هێندە بەراورد بە خەڵكی ناو شار هانبدرێن تا ڤاكسین وەربگرن، چونکە دوخى ژیانیان وایلێکردون کە زۆر گرنگى بە ڤاکسین نەدەن، داوادەكەم رێكلام و پۆستەری زیاتر بڵاوبكرێنەوە". نوری سەعید وایوت، ئەو خۆی تائێستا دوو ژەمی ڤاكسینی وەرگرتووە.
فەیسەل عەلى، هاوڵاتییەكی تری ئێزیدییە و لە كەمپی چەم مشكۆ دەژیت هەر لە قەزای زاخۆ کە 21 هەزار و 551 ئاوارەی لێیە، وتی "كەمترین هاندان هەیە لە شێوەی پۆستەر تا ئاوارەكان خۆیان بكوتن، من خۆم تائێستا پۆستەرێكی وام نەبینیوە كە سەرنجم رابكێشێت و بەهۆی ئەوەوە بچم خۆم بكوتم".
"زۆرینەی ئاوارەكان گوێم لێبووە دەڵێن ئەوەی ڤاكسین وەربگرێت چەند ساڵێكی تر دەمرێت، یان توشی نەخۆشی جۆراوجۆر دەبێت، پێویستە تیمە خۆبەخشەكان ئەمانە بۆ ئاوارەكان رونبكەنەوە"، فەیسەڵ عەلی وایوت.
10 راستی دەربارەی ئایینی ئێزیدی لەم ڤیدیۆیەدا بخوێنەرەوە
لە پارێزگای دهۆك، 189 هەزار و 424 ئاوارە و پەنابەر لە 21 كەمپدا دەژین، تا كۆتایی مانگی شوباتی ئەمساڵ، بەپێی ئاماری بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی دهۆك، 42 هەزار و 282 ژەمە ڤاكسین دابەشكراوە. هەندێكیان ژەمێك و هەندێكیان دوو ژەمیان وەرگرتووە.
تا 2ی ئاداری 2022، لە پارێزگای دهۆك 467 هەزار و 410 ژەمە ڤاكسین دراوە، بەپێی ئاماری وەزارەتی تەندروستی عیراق، ئەوەش لەكۆی ملیۆنێك و 600 هەزار كەس لە دانیشتووانەكەی بە ئاوارە و پەنابەرەوە.
حەمزە محەمەد، لێپرسراوی راگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی دهۆک، لەبارەی كەمی بونی پۆستەر لە كەمپی ئاوارەكان، وەك ئەوەی بەشێك لە ئاوارەی كەمپەكان دەڵێن، بە (كەركوك ناو)ی وت "پڕۆژەیەکی زۆر گەورەمان هەیە بۆ هۆشیارکردنەوەی خەڵک بۆ وەرگرتنی ڤاكسین، پڕۆژەكە لەسەر ئاستی وەزارەتی تەندروستی حكومەتی هەرێمە و پێكهاتووە لە نامەی دەنگی، هەڵواسینی پۆستەر، سیمینار و گفتوگۆی راستەوخۆ لەگەڵ ئاوارەكان.."، جەختیشیكردەوە "پشكی شێری پڕۆژەكە بۆ ئاوارەی نێو كەمپەكان و پەنابەرانە".
لەبارەی ئەوەی كەی دەستپێدەكات و وردەكاری زیاتر چی هەیە بۆ جێبەجێكردین پڕۆژە و كاتەكەی، تەنیا وتی "كاتی جێبەجێكردنی پڕۆژەكە دیار نییە، بەڵام بەدڵنیاییەوە لە نزیكترین كاتدا دەبێت".
ساڵی رابردوو، ژمارەیەك رێكخراوی سەر بە كەمینەكان، بە هاوكاری نەتەوە یەكگرتووەكان، هەڵمەتێكیان بۆ دابەشكردنی 17 هەزار پۆستەری هۆشیاری تایبەت بە كۆرۆنا لە ناوچە جیاوازەكانی نۆ پارێزگای عیراقدا بڵاوكردەوە، ئەوەش بە زمانی شەش پێكهاتە و كەمینەی پارێزگاکە.
عامر مەولا، جێگری سەرۆکی دەزگای رزگارکردنی تورکمان – رێكخراوەكەی سەرپەرشتی ئەو هەڵمەتەی دەكرد-، وتی "ئامانج لەو کارەمان هۆشیارکردنەوەی کەمینەکان بوو لە عیراق بە زمانی خۆیان، ئەوەش سەبارەت بە کاریگەرییەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنا و جەختکردنەوە لەسەر پابەندبون بە رێکارەکانی خۆپارێزیی و گرنگی کوتان".
ئامانج لەو کارەمان هۆشیارکردنەوەی کەمینەکان بوو لە عیراق بە زمانی خۆیان، ئەوەش سەبارەت بە کاریگەرییەکانی ڤایرۆسی کۆرۆنا
ئەو 17 هەزار پۆستەرە، بۆ شەش زمانی کەمینەکانی عیراق وەرگێڕدرابون، ئەوانیش: سریانی (مەسیحییەکان)، ئاڤێستا (زەردەشتییەکان)، کرمانجی (ئێزیدییەکان)، مەندائی (سابیئە مەندائییەکان)، تورکمانی (تورکمانەکان) و ماچۆ (کاکەییەکان)، بە وتەی عامر مەولا كە خۆی توركمانە.
دابەشکردنی پۆستەرەكان ناوچە كەمینەنشینەكانی گرتبۆوە، لە پارێزگاكانی نەینەوا، كەركوك، دیالە، سەڵاحەدین و دهۆك و چەند پارێزگایەكی تر.
پۆستەرەکان لەلایەن ژمارەیەک گروپی خۆبەخشی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی مەسیحی (رێکخراوی ئیتانا بۆ ژنان)، کاکەیی (رێکخراوی میترا بۆ گەشەپێدان وکەلتوری یارسانی)، سابیئەی مەندائی (رێکخراوی خێرخوازیی یاردنا)، تورکمانی (دەزگای رزگارکردنی تورکمان)، ئێزیدی (رێکخراوی یەزدا) و زەردەشتی (رێکخراوی یەسنا بۆ کاروباری فەلسەفە و ئایینی زەردەشتی)، بڵاودەكرایەوە، بەپێی ئەو ناوچانەی كەمینەكانی لێیە.
توركمان لە پەرلەمانی عیراق حەوت كورسیان هەیە، كە دابەشبووە بەسەر پارێزگاكانی نەینەوا (لە قەزای تەلەعفەر)، كەركوك، سەڵاحەدین لە قەزای (دوزخورماتوو) دیالە و بەغداد.
بەڵام كەمینەكانی تر بەپێی سیستمی كۆتا كورسی پەرلەمانیان لە چوارچێوەی یاسای هەڵبژاردندا بەدەستهێناوە، لەوانە كریستیان پێنج كورسی، ئەوانیش لە بەغدا، نەینەوا، دهۆك، هەولێر و كەركوك. هەریەكە لە شەبەك، ئێزیدی، سابیئەی مەندائی و كوردی فەیلی یەكی یەك كورسییان هەیە (شەبەك و ئێزیدی لە نەینەوا)، كوردی فەیلی لە واست و سابیئەی مەندائی لە بەغدا.
هەرچی كاكەیی و زەردەشتییە كورسی كۆتایان نییە، بەڵام كاكەیی لە دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عیراقدا، لە چوارچێوەی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستاندا كاندیدیان هەبوو و دوو كورسییان بەدەستهێنا.
هەروەها هەندێك كاندیدی كەمینەی تریش سەرەڕای ئەوەی كورسی كۆتایان هەیە، بەڵام لە دەرەوەی كورسی كۆتا و لە چوارچێوەی حزبەكانی تردا گەیشتونەتە پەرلەمان، بۆ نمونە ئێزیدییەكان.
عامر مولا، وتی "لەپاڵ هۆشیارکردنەوە سەبارەت بە کۆڤید-19، هەڵمەتەکە رۆڵی هەبوو لە ئاشناکردنی خەڵک بە زمانی کەمینەکان كە لە عیراقدا قسەی پێدەکەن". زیاتر وتی "بەگشتی، هەڵمەتەکە گەیشتە 67 گەڕەک و 12 گوندی دورەدەست لە 25 قەزای سەر بە نۆ پارێزگای عیراق کە پێشتر ئەو جۆرە پۆستەرانەیان بەزمانی دایك بەدەست نەگەیشتبوو".
لەو هەڵمەتەشدا، بە وتەی عامر مولا، 121 خۆبەخش (70 پیاو و 51 ژن) بەشداربون و تیایدا پۆستەری وشیارکردنەوە لە قوتابخانە و نەخۆشخانە و بنکەی پۆلیس و شوێنی ئایینی و شوێنە گشتییەکان دابەشدەکرا.
لە پارێزگای نەینەوا، تا 2ی ئادار، 754 هەزار و 679 ژەمە ڤاكسین دابەشكراوە، لە كۆی چوار ملیۆن و 30 هەزار كەس لە كۆی ژمارەی دانیشتووانی پارێزگاكە.
رێكخراوی وادی ئەڵمانی-ش پاڵپشتی رێكخراوێكی لۆكاڵیی دەكات لەوانە رێكخراوی (ژیندا) بۆ هۆشیاركردنەوەی ئاوارەكان لە گرنگی خۆكوتان، لە كەمپەكانی پارێزگای دهۆك.
یەكێك لە ئەندامانی تیمی وادی، زانیاری لەسەر هەڵمەتەكەیان ئاشكرا دەكەن
چوار كچی گەنجی ئێزیدی لە رێكخراوی ژیندا، لە كەمپی خانكێ كە زۆرینەی دانشیتووانەكەی ئێزیدین، لەگەڵ ئاوارەكان كۆدەبنەوە و بە زمانی خۆیان لەگەڵیاندا گفتوگۆ دەكەن و پۆستەر و نامیلەی هۆشیاركردنەوەیان پێدەدەن.
ئایە جەلال، رێکخەرى پڕۆژەکان لە رێکخراوى ژیندا و یەكێك لەو چوار كچەی تیمەكە، بە (كەركوك ناو)ی وت "رۆژانە دەچینە كەمپەكەوە، بە چەندین شێوازى جیاواز هانی ئاوارەكان دەدەین ڤاكسین وەربگرن، بە گفتوگۆ و پێدانی زانیاری، یان پۆستەری هۆشیاركردنەوە و هەڵواسینیان لە كەمپەكە".
"ئامانجمان ئەوەیە زۆرترین ئاوارە ڤاکسین وەربگرن، هەستدەكەین ئەوەشمان بەدەستهێناوە"، ئایە جەلال وایوت. زیاتر وتی "رۆژانە 30 كەس خۆیان دەكوتن لەم كەمپە". وادی-ش بە زمانی عەرەبی پۆستەرەكانیان چاپ كردووە و ئامانجیان ئەوەیە كارەكانیان بۆ كەمپەكانی تر بگوازنەوە.
بەپێی ناوەندی هاوبەشی هەماهەنگی قەیرانەكان سەر بە وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی کوردستان، هێشتا زیاتر لە 664 هەزار ئاوارە لە هەرێمی كوردستاندا هەن و بەشێكیان لە 26 كەمپ لە هەرێمدا دەژین، كە 16 كەمپیان لە دهۆكن.
لەو ژمارەیەی ئاوارە، سەدا 30یان ئێزیدین، لەسەدا حەوتیان كریستیان، لەسەدا 10ی كەمینەكانی ترن. ئەوانی تر كورد و عەرەبی سوننەن.
لە كەمپی خانكێ كە تیمەكانی ژیندا تیایدا چالاكن، 14 هەزار و 123 كەس دەژین، ئەوەش لە چوارچێوەی دوو هەزار و 705 خێزان.
محەمەد کەریم، ئاوارەیەکى تری قەزای شنگالە و لە كەمپی كەبەرتوو لە دهۆك دەژیت، وتی "پێموایە هاندانی ئاوارەكان كەمە، بۆ نمونە لە كەمپەكەی ئێمەدا بنکەى وەرگرتنى ڤاکسین هەیە، بەڵام خەڵك هەیە نازانێت لەو بنكەیە ڤاكسین دەدرێت".
"حەزدەکەین ئەو پۆستەرانەى لە کەمپ هەڵدەواسرێن بە زمانێک بێت کە لێى تێبگەین، بەدڵنییایەوە ئەگەر بە زاراوەى شنگالى بێت هەر زۆر باشترە تا هەموو کەس لێى تێبگات".
