لەكاتێكدا دادگای باڵای كارگێڕی هەموو داوا یاساییەكانی دژی ئیدارەی نوێی پارێزگای كەركوك رەتكردۆتەوە، بەڵام هێشتا چارەنووسی نادیارە، چونكە ناڕازییەكان وازناهێنن و دانیشتنەكانی ئەنجومەنی پارێزگاش پەكیكەوتووە.
ئەو داوایانەی رەتكراونەتەوە لەلایەن ناڕازییەكانی عەرەب، توركمان و كوردەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی دەرەنجامەكەی دانیشتنەكەی هۆتێل رەشید-ـی بەغدا تۆماركرابوو، كە بەهۆیەوە پۆستە باڵاكانی ئەنجومەن و حكومەتی خۆجێیی هەڵبژێردرا.
لە مانگەكانی رابردوو هەردوو دادگای كارگێڕی و فیدراڵی ژمارەیەك داوای ناڕازییەكانیان رەتكردۆتەوە، دواینیان كە بە یەكجاری دانی بە حكومەتی خۆجێیی كەركوكدا نا، لە 22ـی كانونی دوەمی ئەمساڵ بوو، كە جەختیكردەوە لە هەموو رێكارەكانی دانیشتنەكەی بەغدا بۆ یەكلاییكردنەوەی حكومەتی كەركوك.
لە نێو سكاڵاكاراندا هەریەك راكان سەعید جبوری، سەرۆكی هاوپەیمانی عەرەبی و پارێزگاری پێشووی كەركوك، حەسەن تۆران، سەرۆكی بەرەی توركمانی هەبوون و پاساوێكیان ئەوەیە بەبێ ئاگاداری و بەشداری و هاوبەشیكردنی ئەوان، دانیشتنی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك لە بەغدا كراوە و تیایدا هەریەك لە رێبوار تەها، بە پارێزگار و محەمەد حافز، بە سەرۆكی ئەنجومەن هەڵبژێردران لەگەڵ دانانی ئیبراهیم تەمیم، برای محەمەد تەمیم وەزیری پلاندانان بە جێگری پارێزگار و یەكلایكردنەوەی چەند پۆستێكی دیكە.
حكومەتی كەركوك لە 10ـی ئابی 2024 بە رێككەوتنی نێوان یەكێتی، بەشێك لە عەرەب، چەند لایەنێكی توركمانی شیعەی دەرەوەی ئەنجومەنی پارێزگا و كۆتای كریستیان پێكهێنرا بە مەرجی ئاڵوگۆڕی پۆستە باڵاكان، لە نێویاندا پارێزگار و سەرۆكی ئەنجومەن، لە نێوان پێكهاتەكانی كورد و عەرەب دوو ساڵ بە دوو ساڵ.
بەرەی ناڕازیی لە بەرەی توركمانی، پارتی دیموكراتی كوردستان و هاوپەیمانی عەرەبی و سیادە پێكهاتوون، لە بەرانبەردا، پێیانوایە حكومەتی ئێستای كەركوك لە پێكهێنانی "پێشێلكاری یاسایی" كراوە، لەوكاتەشەوە بایكۆتی ئیدارەی پارێزگاكەیان كردووە.
بەرەی توركمانی، تەنیا رۆژێك دوای بڕیارەكانی دادگای كارگێڕی، بایكۆتی هاوپەیمانی ئیدارەدانی دەوڵەتی راگەیاند -ئەو هاوپەیمانییە لە زۆربەی حزبەكانی عیراق پێكهاتوون و حكومەتی عیراقیان پێكهێناوە-، دەسەڵاتی دادوەریشی بەوە تۆمەتبار كرد روبەڕوی "فشاری نایاسایی" بۆتەوە لە یەكلاییكردنەوەی دۆسیەكاندا.
هەروەها هۆشداری دەدەن كە لەبەرچاونەگرتنی تایبەتمەندێتی كەركوك لە دەركردنی ئەو بڕیارەی دادگادا "پێشهاتێكی مەترسیدارە" و سورن لەسەر ئەوەی دانیشتنەكەی ئەنجومەنی پارێزگا لە بەغدا، چونكە دەبێت دەسەڵات لە كەركوك بەپێی نوێنەرایەتیكردنێكی دادپەروەرانە دابەشبكرێت، كە زامنی بەشداریكردنی پێكهاتەكانی پارێزگاكە بكات بەدەر لەئەنجامی هەڵبژاردنەكان، وەكو لە ماددەی 35ـی تایبەت بە پارێزگای كەركوك هاتووە لە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان ژمارە 12ـی ساڵی 2018ـی هەمواركراو.
"ئێمە دانیشتنەكەی هۆتێل رەتشید رەتدەكەینەوە، بەهەموو دەرەنجامەكانیەوە، بە ئومێدین دادگای كارگێڕی كاروبارەكان بخاتەوە سەر رێڕەوی خۆی و دادپەروەری و ماف بۆ توركمان و خەڵكی كەركوك بگەڕێنێتەوە، تا ببنە خاوەن حكومەتێك لە ئاست چاوەڕێی و نوێنەرایەتی و ئومێدی هەمواندا بێت بە ئیدارەیەكی هاوبەش و لە پێناو پێكەوەژیانی ئاشتی" بەپێی راگەیەندراوەكەی بەرەی توركمانی.
كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك پەكیكەوتووە و رێژەی یاسایی ئەندامان بۆ كۆبونەوە بەشدارنابن، دوای ئەوەی ئەندامێكی بەرەی هۆتێل رەشیدیش كە حكومەتیان پێكهێناوە لە سێ دانیشتنی رابردودا بەشداریی نەكرد و بەرەی بایكۆتیش هیشتا ئامادەنین بەشداریی لە دانیشتنەكان بكەن.
هاوپەیمانی عەرەبی بە سەركردایەتی راكان جبوری و حزبی سیادە، بەیاننامەیەكی هاوبەشیان دژی بڕیارەكەی دادگای كارگێڕی بڵاوكردەوە و تیایدا هاتووە "بڕیارەكەی دادگا بۆ خەڵكی كەركوك و بە تایبەت بۆ پێكهاتەی عەرەب شۆكێكی گەورەبوو، كە داندەنێت بە شەرعیەتی حكومەتی هۆتێل رەشید لەكاتێكدا ئەو حكومەتە لەسەر بنەمای پێشێلكاری یاسایی پێكهاتووە".
ئەو دوو لایەنە ناڕازین لە بڕیارەكە و هێشتا ئامادەنین دان بە حكومەتی كەركوكدا بنێن، "سەرسوڕمان و نیگەرانی قوڵی خۆمان نیشاندەدەین لەو بڕیارە كە لەگەڵ پێشینەی دادوەریدا یەكناگرێتەوە كە بەردەوام لە بەرژەوەندی یاسا و دادپەروەریدا بووە" بەپێی هاوپەیمانی عەرەبی و سیادە.
ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك، كە 16 ئەندامی هەیە و بوون بە دوو بەرەی دژبەیەك (9ـی پێكهێنەری حكومەت یان بەرەی هۆتێل رەشید، بەرانبەر بە 7ـی ناڕازی). هەر دوو بەرەكە بەهۆی ناكۆكیی و بایكۆتەوە نەیانتوانیوە ئەركەكانی خۆیان بەباشی بەڕێوەببەن، لەوانە یەكلاییكردنەوەی هەموو پۆستە ئیدارییەكان و پرسی پەسەندكردنی بودجە و دابەشكردنی پڕۆژە خزمەتگوزارییەكان بەسەر ناوچەكاندا.
بڕیارەكەی دادگا هەڕەشە لە پێكەوەژیانی ئاشتییانەی كەركوك دەكات
مەكتەبی ڕێكخستنی پارێزگای كەركوك _ گەرمیانی پارتی دیموكراتی كوردستان لە راگەیەندراوێكدا بڵاویكردەوە، بڕیاری دادگای کارگێڕی دەربارەی ئیدارەی كەركوك بە "پێشێلكاری و ... مەترسیدار دەزانین کە هەڕەشە لە پێکەوەژیانی ئاشتییانەی پێكهاتەكانی کەرکوک دەکات".
هەروەها جەختیكردۆتەوە دەنگیان دەخەنە پاڵ دەنگی ناڕەزایەتییەكان لەبەرامبەر ئەو بڕیارە و پشتگیری تەواوی سەرجەم ڕێكارە یاسایی و دەستورییەكان دەكەن لەپێناو "راستكردنەوەی ئەو هەڵەیە" و هەڵگرتنی "ئەو زوڵمەی" لە ئیرادەی دەنگدەرانی پارێزگاكە دەكرێت.
شەوەكەی "رەشید" و دواتر چی رویدا؟
هەڵبژاردنی رێبوار تەها بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك، لە ناكاو و چاوەڕواننەكراو نەبوو، بەوپێیەی بە درێژایی چەند مانگێك دوای هەڵبژاردن تا شەوی یەكلاییكردنەوەی پۆستەكان ناوی بۆ ئەو پۆستە دەهێنرا، تەنانەت پێش پرۆسەی هەڵبژاردنیش، بەڵام زیاتر مشتومڕ لەسەر پۆستی سەرۆكی ئەنجومەن دروستبوو.
زۆرێك چاوەڕێی شەڕێكی چاوەڕوانكراو و ناكۆكی زۆر گەورە و زەق بوون لە كاتی یەكلاییكردنەوەی حكومەتدا، پێش ئەوەی نۆ ئەندامی ئەنجومەن لە هۆڵێكی هۆتێل رەشیدی بەغدا كۆببنەوە و بە خێرایی، هێمنی، بە زەردەخەنە و وێنەی یادگاریی "سێڵفی"ـیەوە هەرزوو حكومەت و پۆستەكان یەكلابكەنەوە، لە ئەنجامدا، كەركوك بۆ یەكەمجار لەدوای ساڵی 2005ـەوە بوو بە خاوەنی پارێزگار و سەرۆكی ئەنجومەنی هەڵبژێردراو.
رێبوار تەها، پارێزگار لە پشكی كورد/ یەكێـتیی نیشتمانیی كوردستانە و محەمەد حافز، سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگا لە پشكی عەرەب/ حزبی تەقەدوم-ـی محەمەد حەلبوسی، سەرۆكی پێشووی پەرلەمانە.
فشاری زۆر هەبوو بۆ یەكلاییكردنەوەی حكومەتی كەركوك، بە هەموو لایەنەكانەوە، بە تایبەت محەمەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیرانی عیراق رۆڵێكی رون و ئاشكرای هەبوو بۆ چارەسەری قەیرانی ئیدارەدان لە پارێزگاكەدا، زیاتر لە جارێك، هەموو لایەنە براوەكانی ناو ئەنجومەنی پارێزگای لەسەر مێزێك كۆكردەوە.
شاندی بەشێك لە لایەنی عەرەبی، كە لایەنێكی سەرەكی كۆبوونەوەكەی هۆتێل رەشید بوون، بە چەند خولەكێك پێشتر لە ماڵی محەمەد حەلبوسی بوون، لە ئەنجامی رێككەوتنەكانیشدا، ئەوەی زیاتر لە هەموان ئاهەنگی و خۆشحاڵی دەربڕی، رەیان كلدانی، سەرۆكی بزوتنەوەی بابلیۆن بوو، كە رۆڵی سەرەكی لە یاری ژمارەكان و دابینكردنی رێژەی یاسایی دانیشتنەكەی ئەنجومەندا هەبوو، ئەوەش هاوشانی بافڵ تاڵەبانی، سەرۆكی یەكێتیی كە توانی دوای حەوت ساڵ پۆستی پارێزگار بۆ حزبەكەی وەربگرێتەوە.
هەرچەندە توركمان لێدوان و ناڕەزاییان دژی پەراوێزخستنیان بڵاوكردەوە، بەڵام وێنەكان دیمەنێكی جیاوازیان نیشاندا، لە كۆبوونەوەكەی هۆتێل رەشید غەریب عەسكەر، پەرلەمانتاری كەركوك لە پشكی توركمان و بڕیاردەری پەرلەمانی لێ بوو، پیرۆزبایی لە رێبوار تەها و سەركەوتنی دانیشتنەكە كرد، بەپێی زانیارییەكانی ئەوكات بڵاوكرایەوە، توركمان چەندین پۆستیان بۆ دانراوە لەوانە جێگری پارێزگار و جێگری سەرۆكی ئەنجومەن.
هەرچی لایەنەكانی دیكەی عەرەبییە، بە تایبەت راكان جبوری كە حەوت ساڵ لە پۆستی پارێزگاردا بوو، بەشداری بەشێك لە عەرەبیان لەو دانیشتنەدا بە "خیانەت" زانی، بەدوای ئەوەشدا، شەپۆلێك لە تۆمەت و شەڕی میدیای هەردوو بەرەی ناو پێكهاتەی عەرەبی بەدوای خۆیدا هێنا.
لە ماوەی زیاتر لە هەشت مانگی دوای هەڵبژاردندا، مشتومڕی نێوان لایەنەكان لەسەر دابەشكاری پۆستە باڵاكان، بە تایبەت پارێزگار ئەنجامی نەبوو، نە پێش دانیشتنەكەی ئەنجومەنی پارێزگا لە هۆتێل رەشید، نە دوای هەڵبژاردنی پۆستەكان، بە رەسمی هیچ رێككەوتن و ناوەڕۆكی هیچ تەوافوقێك دەربارەی چۆنیەتی بەڕێوەبردنی ئەو پۆستانە لە چوار ساڵدا بڵاونەكراوەتەوە.
گفتوگۆی گەرم و سەرەكی لەسەر پۆستی پارێزگار، بە تایبەت بۆ كورد (حەوت كورسی) و عەرەب (شەش كورسی)، ئەوەبوو هەر لایەكیان یەكی دوو ساڵ پۆستەكەی لابێت، دواتر لەگەڵ پۆستی سەرۆكی ئەنجومەن لە نێوانیاندا ئاڵوگۆڕ بكرێت، بەڵام بەرەی توركمانی (دوو كورسی) داوای دەكرد ئەو دوو پۆستە لە نێوان هەرسێ پێكهاتەكەدا ئاڵوگۆڕی پێبكرێت لەو چوار ساڵەدا.
پێشتر و له سه‌رده‌می رژێمی به‌عسدا، زوربه‌ی جومگه سه‌ره‌كییه‌كانی ئیداره‌دان و حوكمڕانی له كه‌ركوك به‌ده‌ست پێكهاته‌ی عه‌ره‌به‌وه بوو، بێ هیچ هه‌ڵبژاردنێك، له دوای 2003یشه‌وه، كورد له ترۆپكی ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێكردندا (پارێزگار) بوو تا 2017 و پاشان پۆستی پارێزگا تا ئەمساڵ كەوتەوە دەستی عەرەب، تا جارێكیتر كاندیدی كورد لە كوتلەی یەكێتی ئەو پۆستەی وەرگرت.
یەكەم پارێزگاری كەركوك، دوای هەڵبژاردنی 2005ـی ئەنجومەنی پارێزگا، عه‌بدولڕه‌حمان مسته‌فا بوو له پشكی كورد، دواتر و له ساڵی 2011دا نه‌جمه‌دین كه‌ریم، له‌لایه‌ن هه‌مان ئه‌نجومه‌نه‌وه وه‌ك پارێزگار له پشكی كورد/ یه‌كێتیی هه‌ڵبژێردرا، دوای شه‌ش ساڵ به‌بڕیاری په‌رله‌مانی عیراق له پۆسته‌كه‌ی دورخرایه‌وه.
لە دوای ساڵی 2003ــەوە لەسەر بنەمای پرۆژەیەكی جەلال تاڵەبانی، سەرۆك كۆماری پێشوتری عیراق و سكرتێری پێشوی كۆچكردوی یەكێتیی، پۆستە ئیدارییەكانی كەركوك بەڕێژەی لەسەدا 32 بۆ هەریەك لە پێكهاتەكانی كورد، عەرەب و توركمان دیاریكرا، لەگەڵ سەدا چوار بۆ كریستیان. پڕۆژەكە لە تەمموزی 2009ـدا لە ئەنجومەنی پارێزگای كەركوك، رێككەوتنی لەسەر كرا، هەرچەندە ئەو رێككەوتنەش شۆڕنەبۆوە بۆ پۆستەكانی خوارەوە.
ته‌واوی پارێزگای كه‌ركوك (دانیشتوانەكەی زیاتر لە ملیۆنێك و 770 هەزار كەسە)، ناوچه‌یه‌كی جێناكۆكه له نێوان هه‌ردوو حكومه‌تی فیدراڵی عیراق و هه‌رێمی كوردستان، یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی چاره‌نوسیشی له چوارچێوه‌ی مادده‌ی 140ـی ده‌ستوردایه له‌ڕێی سێ قۆناغی ئاساییكردنه‌وه، سه‌رژمێری و راپرسی.
*ئەم بابەتە لە چوارچێوەی پڕۆژەی "بودجە مافتە" بەرهەمهێنراوە كە لە لایەن پەیمانگەی دیموكراسی نیشتیمانی (NDI) كۆمەكی دارایی دەكرێت.
