حسێن سەعید، بڕیارەكەی پەرلەمانی ئەڵمانیا بۆ ناساندنی تاوانەكانی داعش دژ بە ئێزیدی وەك پاڵپشتییەكی گەورە دەبینێت و پێیوایە قۆناغەكانی دواتریش گرنگترن؛ بە تایبەت قەرەبوكردنەوە و ئاساییكردنەوەی بارودۆخی ناوچە ئازادكراوەكانی شەڕ.
"زۆر دڵخۆش بوین بەو بڕیارە و رێگە خۆشدەكات تا وڵاتانی تر دان بە جینۆسایدكردنی ئێزیدییەكاندا بنێن" حسێن، كە چالاكوانێكی ئێزیدییە لە شنگال بۆ (كەركوك ناو) وای وت.
هەروەها پێیوایە لەروی یاساییەوە وەك بەڵگەیەكیشە تا لە ئاییندەدا بە فەرمی تاوانەكانی داعش بە جینۆساید لەسەر ئاستی جیهاندا بناسرێن، "بە هیواین لە واقیع و هەنگاوی كرداریدا ئەم بڕیارانە كاریگەرییان لەسەر ئاساییكردنەوە بارودۆخی خەڵك و ناوچەكە هەبێت".
دڵخۆشی ئەو هاوڵاتییە ئێزیدییە دوای ئەوەهات پەرلەمانی ئەڵمانیا، لە دانیشتنێكدا 19ـی كانونی دوەمی 2023، بڕیاریدا پێشێلكاریی و تاوانەكانی چەكدارانی "دەوڵەتی ئیسلامی لە عیراق و شام - داعش" دژ بە پێكهاتەی ئێزیدی لە عیراق، وەك جینۆساید بناسێنێت.
لە بڕیارەكەی پەرلەماندا باس لە كوشتن، رفاندن، ناچاركردنی هاوڵاتیانی ئێزیدی بۆ گۆڕینی ئایین، دەستدرێژی سێكسی و مامەڵەی كڕین و فرۆشتن بە كچان و ژنانیانەوە دەكات، بەپێویستی دەزانێت حكومەتی ئەڵمانیا پاڵپشتی دارایی ئێزیدییەكان بكات، كۆمەڵگە وێرانبوەكانیان بنیاتبنێتەوە، بەڵگە لە عیراق كۆبكاتەوە و لێپێچینەوەی یاسایی لە تۆمەتباران بكات.
ئەو بڕیارە هەنگاوێکی گرنگە بۆ ئەوەی لەسەر ئاستی جیهان تاوانەكانی دژ بە ئێزدییەکان بەجینۆساید بناسێنرێت
داعش له ئابی 2014ـدا ده‌ستیگرت به‌سه‌ر قه‌زای شنگال (120كم خۆرئاوای موسڵ)ـدا؛ شه‌ش هه‌زار و 417 ئێزیدی رفاند، له‌و ژماره‌یه هێشتا نزیكەی دوو هه‌زار و 700 كه‌سیان چاره‌نوسیان نادیاره، ئه‌وه‌ش به‌پێی ئاماره‌كانی نوسینگه‌ی رزگاركردنی رفێنراوانی ئێزیدی سه‌ر به حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان.
له هێرشه‌كانی داعش؛ هەزار و 293 ئێزیدی كوژران، 68 مەزارگە خاپوركران و تائێستاش زیاتر لە 80 گۆڕی بەكۆمەڵی ئێزیدییه‌كان دۆزراونەتەوە.
بێریڤان سەلیم شەمۆ، جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی پارێزگای دهۆک لە پێكهاتەی ئێزیدی بە (كەركوك ناو)ـی وت "ئەو بڕیارە مایەی دەستخۆشییە، هەنگاوێکی گرنگە تا لە تەواوی ناوەندە جیهانییەکاندا تاوانەكانی دژ بە ئێزیدییەکان بەجینۆساید بناسێنرێت"، هەروەها داواكاریشە بڕگە و ماددەكانی ئەو بڕیارە هەرزوو بكرێنە كردار.
پێشتر هەریەك لە وڵاتانی بەلجیكا، ئوسترالیا و هۆڵەندا دانیان بە جینۆسایدكردنی ئێزیدییەكاندا ناوە.
ناديە موراد، كچە رزگاربوی ئێزیدی لە دەستی داعش، چالاكوان و براوەی نۆبڵی ئاشتی لە پەیامێكدا بڵاویكردەوە ئێستا زیاتر لە 18 حكومەت و دەستەی جیهانی جینۆسایدی ئێزیدییەكانیان ناساندووە و بڕیارەكەی ئەڵمانیاش وەك "رۆژێكی مێژویی" ناودەبات كە هیوادارە ببێتە سەرەتای بەدیهێنانی دادپەروەری.
ئەڵمانیا یەكەم وڵات بوو لە پرۆسەیەكی دادگاییكردندا تۆمەتبارێكی عیراقی بە "كۆمەڵكوژی" دژی ئێزیدییەكان حوكمدا لە تشرینی دوەمی رابردودا و وردبینی لە چەندین دۆسیەی دیكەشدا دەكات.
ئەنالینا بێربوك، وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا لە چەند تویتێكدا بە زمانی كوردی نوسیویەتی "سێ ساڵ لەمەوبەر ژنانێکی ئێزیدیم لە باکوری عێراق بینی: ڕفێندرابوون، کۆیلە کرابوون، دەستدرێژیان کرابووە سەر. ئازارەکانیان بەرم نادەن. بوندستاگ (پەرلەمانی ئەڵمانیا) بڕیاری دا، تاوانەکانی داعش لە دژی ئێزیدییەکان وەک خۆیان ناو بنێت: #جینۆساید".
هەروەها ئاماژەی بەوەداوە "هیچ بڕیارێکی پەرلەمانی لەم جیهانەدا ناتوانێت ئازارەکانی ئەوان بنبڕ بکات"، بەڵام پێیوایە ئەو بڕیارە هەنگاوێکی چارەنووسسازە بەرەو داننان بە ئازارەکان و بەرەو دادپەروەری.
رەشنوسی بڕیارەكەی پەرلەمانی ئەڵمانیا سەرەتا كەموكوڕی زۆری هەبوو، بە دڵی ئیزیدییەكان نەبوو، مەرج و خواستی شنگالییەكانی تێدا نەبوو
گەورەترین ژمارەی پەنابەرانی ئێزیدی لە ئەڵمانیایە و ژمارەیەكە بە 150 هەزار كەس دەخەمڵێنرێت، بەپێی دامەزراوەی میدیایی (DW)ـى ئەڵمانی.
هاوڵاتیانی ئێزیدی له عیراق، زیاتر له 550 هه‌زار كه‌س بون، به‌پێی ئاماره‌كانی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی كاروباری ئێزیدیان له وه‌زاره‌تی ئه‌وقاف و كاروباری ئایینی حكومه‌تی هه‌رێم، له‌و ژماره‌یه 360 هه‌زار ئێزیدی ئاواره‌بون و زیاتر له 100 هەزار كه‌سیش بۆ وڵاتانی تر كۆچیانكرد.
"لە حوزەیرانی رابردووەوە سەرقاڵی نوسینەوەی رەشنوسی بڕیاری بە جینۆسایدناساندنی كەیسی ئێزیدییەكان بوین لە ئەڵمانیا، سەرەتا كەموكوڕی زۆری هەبوو، بە دڵی ئیزیدییەكان نەبوو، مەرج و خواستی شنگالییەكانی تێدا نەبوو، تا دواتر ئێمە و پسپۆڕان بەشداربوین، بۆچونی سەرۆك هۆزەكانی شنگال و كەسانی دیكەش وەرگیران و دەستكاری كرا" د. عیرفان ئۆرتاج، جێگری سەرۆكی ناوەندی راوێژكاریی ئێزیدییان بۆ (كەركوك ناو) وای وت.
لە داواكارییە سەرەكییەكانی خەڵكی شنگال، وەك ئۆرتاج باسیكرد، دەركردنی هێزەكانی شنگال، جێبەجێكردنی رێككەتننامەی شنگال و ئاساییكردنەوەی بارودۆخ، گەڕانەوەی خەڵك و قەرەبوكردنەوە بووە.
بەپێی بەدواداچونی پێشتری (كەركوك ناو) لە هۆكارە سەرەكییەكانی كۆچی ئێزیدییەكان؛ وێرانەیی شەڕ لە زێدی خۆیان، نەبونی سەقامگیری و خزمەتگوزاری لەگەڵ سەختییەكانی ژیانی ژێر خێوەتە، كە بەپێی راپۆرتەكانی پێشتری (كەركوك ناو) سەدان خێزان بە دەست نەبونی هاوكاری، كەمی ئاوی خواردنەوە و خراپی خۆراكی دابەشكراوی حكومەتی عیراقییەوە دەناڵێنن.
لە كۆی زیاتر لە 664 هەزار ئاوارەی هەرێمی كوردستان سەدا 30ـیان ئێزیدین و ساڵی رابردوو بەهۆی بارگرژی چەكدارییەوە لە شنگال هەزاران خێزان جارێكیتر ئاوارەی كەمپ بونەوە.
عیرفان ئۆرتاج رونیكردەوە لە رەشنوسەكەی پەرلەمانی ئەڵمانیا و پێش ئەوەی جێگیر بكرێت، ماددەیەك هەبوو بۆ وەرگرتنەوەی ئەو منداڵانەی لە داعشن، بەڵام ئێزیدییەكان رەتیانكردەوە و دواتر بەشێوەیەكی دیكە داڕێژرایەوە و تیایدا هاتووە "بارودۆخی ئەو منداڵانەی لە داعشن بە مەترسیدار لەبەرچاو دەگرین، ئەگەر ئێزیدییەكان ئەوان لە خۆدەگرن، ئێمە دەتوانین هاوكارییان بكەین".
به‌شێك له ژنانی رفێنراوی ئێزیدی، به‌هۆی ده‌ستدرێژی سێكسی چه‌كدارانی داعشه‌وه منداڵیان بووە، ئه‌وه‌ش روبه‌ڕوی ره‌تكردنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی ئێزیدی كردنه‌وه و ئاماده‌نه‌بون به منداڵه‌كانیانه‌وه وه‌ریانبگرنه‌وه، بۆیه ئه‌وانه‌ی ده‌ستبه‌رداری منداڵه‌كانیان نه‌بون نه‌یانتوانی بگه‌ڕێنه‌وه نێو كه‌سوكاریان و هه‌ندێكیشیان تا دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری یاسایی له‌لایه‌ن رێكخراوه‌كانه‌وه داڵده‌دراون.
هەنگاوێکی دیكە نزیکبوینەوە لەوەی بە فەرمی کۆمەڵکوژی ئێزیدییەکان لە ناوەندە نێودەوڵەتییەکاندا بە فەرمی بناسێنرێت
هەرمان میرزا بەگ، جێگری میری ئێزیدیان بە (كەركوك ناو)ـی وت "دڵخۆشین بە بڕیارەكەی پەرلەمانی ئەڵمانیا وەك وڵاتێكی زلهێزی جیهان، گرنگییەكەشی لەوەدایە هەنگاوێکی دیكە نزیکبوینەوە لەوەی بە فەرمی کۆمەڵکوژی ئێزیدییەکان لە ناوەندە نێودەوڵەتییەکانی وەک دادگای لاهای بە جینۆساید بناسێنرێت تا تا خەڵکی ئێمە قەرەبوبکرێنەوە لەڕوی ماددی و مەعنەوییەوە".
تیمی لێكۆڵینەوەی سەر بە نەتەوە یەكگرتوەكان لە 2017ـەوە كار لەسەر دۆسیەی ئێزیدییەكان دەكات و لە ساڵی 2021ـیشدا ئەو تیمە بڵاویانكردەوە "بەڵگەی رون و باوەڕپێكەر"ـیان كۆكردۆتەوە لەسەر پێشێلكاری و تاوانەكانی دژ بە ئێزیدی.
"گرنگە بڕیارەكانی بە جینۆسایدناساندن قەرەبوكردنەوەی بۆ ئێزیدییەكان تێدابێت، چونكە خەڵكێكی هەژارن و زیاتر لە هەشت ساڵە لە سەختی ئاوارەییدا دەژین، هاوكات پێویستە ببێتە فشارێكیش بۆ ئاساییكردنەوەی بارودۆخی شنگال و گەڕانەوەی خەڵك" هەرمان میرزا بەگ وادەڵێت.
یاسای ژنانی رزگاربوی ئێزیدی ژمارە 8ـی ساڵی 2021، روداوه‌كانی ده‌رهه‌ق به ئێزیدی وەك تاوانی جینۆساید وەسفكردووە، جەختیكردۆتەوە لە تۆماركردنی سكاڵا دژی ئه‌نجامده‌رانی ئه‌و تاوانه و 3ـی ئابی هه‌موو ساڵێكیشی به رۆژی نیشتمانی بۆ ناساندنی ئه‌و روداوه‌كه دیاریكردووه، جگە لەوەی وەزارەتی دەرەوەی راسپاردووە كاربكات بۆ داننان بەو تاوانەدا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی.
په‌رله‌مانی كوردستانیش ساڵی 2019 لە پرۆژه‌بڕیارێكدا 3ـی ئابی 2014 وه‌ك رۆژی جینۆسایدی ئێزیدییه‌كان دانا.
